laka japońska, inro, netsuke

Estetyka japońska

Pojęcie estetyki dotyczy kategorii piękna i sztuki. Piękno jest samoistne i wiąże się z pojęciem doskonałości, przy czym ta doskonałość może być rozumiana na wiele różnych sposobów. Nie istnieje uniwersalna definicja sztuki. Pomocnicze może być stwierdzenie, ze sztuka wiąże się z powstaniem dzieła mającego cechy unikalności, oryginalności i inwencji będącymi wynikiem pracy twórczej.

Estetyka tworzy narzędzia, wzorce, kryteria, za pomocą których coś może być oceniane jako ładne albo brzydkie. Zawiera wiedzę płynącą z przemyśleń i doświadczenia, wyrażając poglądy na temat sztuki albo rzeczywistości w ogóle. Kultura wypracowana przez dane społeczności i grupy wytwarza zbiór zasad danej estetyki, a wpływ na ten zbiór ma mnóstwo czynników w tym uwarunkowania historyczne, religijne, światopoglądowe, społeczne itp.

Głównym celem estetyki jest percepcja rzeczywistości pod kątem jej atrakcyjności, albowiem odpowiada na pytanie, dlaczego niektóre zjawiska/byty/przedmioty/dzieła są dla obserwatora piękne, a inne nie. Oczywiście o odbiorze piękna może decydować pogląd zupełnie indywidualny, ale generalnie ludzie w danym kręgu kulturowym kierują się z reguły przyjętymi kategoriami estetyki.

Estetyka dalekowschodnia, a w szczególności japońska, różni się w znacznym stopniu od estetyki społeczności Zachodu. Najogólniej mówiąc, na Zachodzie piękno ma wymiar absolutny, jest jasne, wyraźne, wyeksponowane, wieczne (w rozumieniu klasycznych i przeważających tendencji z uwzględnieniem odmiennych trendów sztuki nowożytnej i nowoczesnej). W Japonii piękno jest zindywidualizowane, skryte, zamglone, ulotne, nietrwałe, przemijające, tajemnicze. Różnice w przedstawieniach obiektów są widoczne już na pierwszy rzut oka. Na przykład na Zachodzie człowiek był przedstawiany nago, drobiazgowo realistycznie i pompatycznie, w Japonii twarze ukazywane były symbolicznie, a ciało w większości osłonięte i zwykle umieszczone w jakimś kontekście. Podobnie, różnice są wyraźne na przykład w przedstawieniach krajobrazu. Inne są także zasady budowania perspektywy, forma i motywy wynikające z zasad estetyki.

Są to stwierdzenia bardzo ogólne, bowiem w historii kultury japońskiej, w zależności od jej okresu, występowały prądy i tendencje różniące się od tego stereotypowego opisu. Beata Kubiak Ho-Chi pisze: „Estetyka japońska, podobnie jak zachodnia, nie jest monolitem, nie stanowi zwartego systemu. Stworzona przez człowieka i określająca jego relacje poprzez stosunek do Piękna, jest zmienna jak sam człowiek i rzeczywistość, w której żyje i którą kreuje” (36).

Jednak bez wątpienia można opisać szereg kategorii uniwersalnych dla japońskiej estetyki, zresztą kategorie te są powszechnie cytowane i akceptowane w odniesieniu do japońskiej sztuki.

Szczęśliwie zagadnienia te mają dosyć obszerną bibliografię, także opracowaną przez japonistów w języku polskim. Można tu wymienić choćby kilka pozycji: „Kultura Japonii” Jolanty Tubielewicz, „Dzieje kultury japońskiej” Ewy Pałasz-Rutkowskiej, „O sztuce Japonii” Zofii Alberowej, „Sztuka Japonii” Wiesława Kotańskiego, publikacje Agnieszki Żuławskiej-Umedy, Przemysława Trzeciaka i innych.

Ale przede wszystkim źródłem specjalistycznej i bardzo bogatej wiedzy w tym zakresie jest tryptyk „Estetyka japońska” pod redakcją Krystyny Wilkoszewskiej oraz „Estetyka i sztuka japońska” Beaty Kubiak Ho-Chi.

W zasadzie należałoby tu przenieść całe rozdziały wspomnianych wydawnictw, co rozszerzyłoby objętość artykułu do rozmiarów książki, a poza tym nie sądzę, aby autorki były zadowolone z tak obszernych cytowań. Dlatego ograniczę się jedynie do hasłowego przedstawienia kardynalnych zasad estetyki japońskiej, odsyłając zaciekawionych czytelników do źródeł oryginalnych.

Japonia nie jest, a w każdym razie nie była w dawnych czasach, miejscem specjalnie przyjaznym i wygodnym do życia. Kraj górzysty, o większości nieużytków, położony na wyspach utrudniających komunikację, narażony na ekstremalne zjawiska naturalne jak sejsmika i fale tsunami. Wiesław Kotański pisze: "Japończyk, który nie ma możliwości ucieczki od takich warunków bytowania, ostatecznie je pokochał i rzadko się spotyka naród tak przywiązany do swej rodzinnej ziemi jak właśnie mieszkańcy Honshu, Kyushu, Shikoku i innych obszarów. Wielowiekowe, uporczywe zmaganie się z przeciwnościami losu wytworzyły w tym narodzie wiele cennych cech charakterologicznych takich jak : skrzętność, zapobiegliwość, praktyczność, umiejętność adaptacji, zmysł społeczny, którym towarzyszy zresztą pewna doza fatalizmu"(12). To wszystko sprawiło, że w centrum zainteresowań człowieka była niezmiennie przyroda. „Zachód miał zawsze tendencje do spoglądania na świat poprzez skupianie się na człowieku (...), który „stał w opozycji do natury i starał się ją podporządkować własnym potrzebom”(36). Natomiast w Japonii człowiek jest częścią integralną przyrody i to wcale nie najważniejszą (co wynika między innymi z zasad japońskiej religii shinto). Natura wyznacza kanony piękna i oznacza nadrzędną kategorię estetyczną.

Bez wątpienia duży wpływ na postrzeganie świata przez dawnych Japończyków miały prądy filozoficzne i religijne przejęte z kontynentu, a konkretnie z Chin via Korea. Były one głęboko związane z religią buddyzmu (w szczególności buddyzmu zen) i zasadami konfucjanizmu, choć w ciekawy sposób zasymilowały się z wcześniejszymi, rodzimymi poglądami, tworząc synkretyczne podejście mieszające obce wpływy z miejscowym shinto.

Nie wdając się w szczegółowe rozważania, warto wypunktować tylko najważniejsze cechy estetyki japońskiej, powszechnie uważane za najbardziej typowe i trwałe, mimo przemijającej mody niektórych okresów historycznych na odmienne podejścia. Wybrane kategorie wymieniam tu na podstawie opisów przytoczonych przez Beatę Kubiak Ho-Chi i Krystynę Wilkoszewską.

obraz wygenerowany przez Chat GPT4 Dall-e na prompt "japońska melancholia" :-)

Aware (mono-no-aware)

Prawdopodobnie pochodzi od okrzyku „Ahare” będącego odpowiednikiem naszego „Ach...”, odzwierciedlającego melancholię, smutek, „zabarwionego świadomością przemijania (...) i poczuciem nietrwałości". Zawiera emocje, harmonię, patos i elegancję.

Yūgen

„Piękno tajemnej głębi” odczuwane intuicyjnie, zawierające prostotę, spokój, wdzięk i wzniosłość. „Emocjonalny stan podmiotu wywołany przez to, co głęboko skryte w naturze i jedynie sugerowane w jej zjawiskowości (...) Warunkiem piękna nie jest jego uwiecznienie ale raczej sugerowanie jego kruchości i przemijania”. Yūgen określa niewyjaśnialne, głębokie uczucia i nie dającą się określić słowami tajemniczość.

Wabi, sabi

Wabi i sabi są ze sobą powiązane. Wabi to „piękno szlachetnego ubóstwa”. Oznacza spokojne, surowe, czyste piękno emanujące z głębi przedmiotów prostych, naznaczonych upływem czasu, a nawet zniszczonych. Sabi to chłód, samotność, niedoskonałość, patyna. Ten aspekt estetyki japońskiej jest chyba najbardziej znany i rozpoznawany na Zachodzie jako typowy dla sztuki japońskiej.

Shibui

„Pojęcie związane z ideami niedokończenia i niedopowiedzenia, którym towarzyszą pewność, spokój i wyciszenie będące efektem świadomego stosowania ascetycznych wzorów powściągliwości i prostoty”.

Iki

To kategoria nowożytna późnego okresu Edo. Zawiera w sobie erotyczny, zmysłowy czar, szyk, kokieteryjny charakter i zalotność, energię i temperament. Iki jest konglomeratem wielu zasad estetyki japońskiej, czasem nawet sprzecznych i zawiera w sobie zarówno tajemniczość, elegancję i prostotę, jak i hardość, butę, elementy bushido (ideały wojownika), nonszalancję i wyrzeczenie.

Estetyka formy

Najbardziej charakterystyczne cechy odnoszące się bezpośrednio do formy w sztuce wiązały się także z kryteriami estetyki. Szczególnie istotne dla twórcy były:

otwartość na wpływy zewnętrzne, jednak twórczo rozwijane na zasadzie „uczeń przerósł mistrza”

prostota, skromność i oszczędność środków wyrazu – przykładem może być tutaj technika laki japońskiej tzw. „czarne na czarnym”, czyli bardzo subtelne obrazy z użyciem tylko jednego koloru. W zasadzie artysta korzysta wyłącznie z tego, co oferuje mu natura i doświadczenie, także jeśli chodzi o używane materiały. Prostota „nie była wymuszona prostotą człowieka, którego nie stać na więcej, ale odrzuceniem łatwo osiągalnego luksusu”. W sztuce laki japońskiej, szczególnie w epoce Edo, ta zasada dotyczyła tylko niektórych przedmiotów. Bogato zdobione obiekty były oznaką prestiżu i bogactwa (jak na przykład inro pełniące także funkcję czegoś w rodzaju biżuterii), zatem często ideały wabi/sabi były celowo odrzucane.

fragmentaryczność, niekompletność - w sztuce japońskiej stosuje się zasadę sugerowania całości poprzez fragmenty. Na przykład artysta może użyć tylko kilku pociągnięć pędzlem, by zasugerować kształt góry czy ruch wody. Zamiast ukazywać całość drzewa, przedstawia się jedynie gałąź albo nawet część gałęzi, jednak widz doskonale orientuje się, że drzewo stanowi istotną część opowieści, chociaż go na obrazie nie ma.

„pusta” przestrzeń – niezwykle istotna koncepcja plastyczna, zakładająca udział widza i interaktywne oddziaływanie obrazu. Autor pozostawia wolną przestrzeń do interpretacji, pozwalającą na kontemplację i wypełnienie brakujących części przez wyobraźnię obserwatora. Czasem w obrazie na zdecydowanej większości powierzchni nie ma nic, jedynie w jakimś miejscu wynikającym z kompozycji pojawia się element, którego rozwinięcie pozostawione jest dla odbiorcy. Jest to szczególnie ważne w filozofii zen i wiąże się także z kategoriami yugen i shibui. Taka koncepcja przestrzeni „ma” jest równie ważna jak elementy wypełniające przestrzeń.

asymetria - to jeden z kluczowych elementów w sztuce i estetyce japońskiej, odzwierciedlający głęboko zakorzenioną wartość harmonii, naturalności i subtelności. W przeciwieństwie do zachodnich koncepcji dążących do idealnego balansu i równomiernego rozłożenia elementów, asymetria w japońskiej sztuce podkreśla naturalne piękno, wyrafinowanie i dynamikę. Asymetria polegała między innymi na rozwijaniu motywu wzdłuż przekątnych z jednego narożnika do przeciwległego. Często także dekoracja była kontynuowana na sąsiednich płaszczyznach, przechodząc ze strony wierzchniej na ścianki boczne.

Wyżej wymienione cechy, jak już wcześniej wspomniano, w niektórych okresach historii sztuki japońskiej były z różnych powodów odrzucane. Stawiano wtedy na przepych dekoracji, przerost formy nad treścią, banalne, realistyczne motywy i proste, żeby nie rzec prostackie pomysły, co razem wzięte przeczyło kategoriom estetyki wymienionym powyżej. Moim zdaniem ten fakt nie przeczy generalnemu spojrzeniu na estetykę japońską, opartą na filarach sięgających bardzo głęboko do kultury dworskiej, zenistyki, natury i pierwiastków shinto oraz tradycji yugen i wabi/sabi.

„Ciągłe mieszanie się i stopniowe zmiany religii i koncepcji etycznych sprawiają, że czasami dokładne ustalenie pochodzenia pewnych zwyczajów lub przedstawień jest prawie niemożliwe. Z drugiej strony należy przypuszczać, że sam rzemieślnik często sam nie miał pojęcia o dawno zapomnianym symbolicznym i etnicznym pochodzeniu swoich dzieł i wykorzystywał sztukę po prostu ze względu na jej walory estetyczne. (...) Dobrym przykładem na myślenie symboliczne i abstrakcyjne jest przedstawienie przepiórki (uzura), która symbolizuje: 1) ducha walki 2) biedę 3) jesień 4) boskość i 5) Fukakusa – przedmieście Kioto. Znaczenie tych symbolicznych aluzji jest w każdym przypadku inne. Zgodnie z japońskim zwyczajem, przepiórka jest ptakiem bojowym i reprezentuje ducha walki. Ale japońska obserwacja natury zwraca uwagę na postrzępiony wygląd ptaka - stąd jego odniesienie do biedy. Przepiórka, jak inne ptaki, kojarzona jest też z prosem, co odnosi się do jesieni. Mitologie głosiły, że przepiórka zmieniła się w bażanta, a następnie czczonego ho-o, czyli feniksa – stąd symbolika boskości. Wreszcie, przepiórka przebywa w trawie, co wiąże się z Fukakusa (fuka oznacza wylęganie się, a kusa oznacza trawę). (...) czasami symbolika może wynikać z tego, że dane pojęcie ma wiele znaczeń” (7).

Zresztą w sztuce japońskiej różne znaczenia słów są często specjalnie wykorzystywane. Na przykład słynne haiku autorstwa wielkiego poety Bashō (podaję za Donaldem Keene w „Estetyce japońskiej” pod red. K. Wilkoszewskiej) o wronie brzmi:

kareeda ni

karasu no tomarikeri

aki no kure

co może być przetłumaczone jako:

Na suchej gałęzi

Usiadła wrona

Zmierzch jesienią

Ostatni wers „zmierzch jesienią” można także w języku japońskim rozumieć jako „zmierzch jesieni”, a zatem odbiorca może mieć zupełnie różne odczucia, jako że wczesna jesień jest pełna barw, ciepła i radości, natomiast późna jesień to raczej odcienie szarości, zimna i smutku. Co ciekawe, Bashō zapewne wykorzystując wyżej wymienione kategorie estetyki formy, celowo pozostawia czytelnikowi interpretację i specjalnie wskazuje, że oba te znaczenia były zamierzone.

Literatura, a w szczególności poezja, dysponuje znacznie bogatszym arsenałem środków wyrazu niż dekoracyjna sztuka laki, niemniej także w tej sztuce, w dziełach mistrzów, odnajdujemy mnóstwo symboliki, odwołań do tradycji, nastroju i percepcji odbiorcy.

W sztuce przedstawieniowej, a w szczególności w sztuce laki japońskiej, twórcy wykorzystywali całą gamę motywów odnoszących się do historii, symboliki, mistycyzmu, tradycji, natury i zjawisk otaczającego świata. „Temat był aluzją, a jej odczytanie zależało od inteligencji, wykształcenia i wrażliwości odbiorcy” (2).

Wśród różnych obiektów zdobionych w technice laki występują też, oczywiście, takie, które nie mają walorów artystycznych i nie odnoszą się do żadnej symboliki albo jakiejś głębszej treści, prezentując wyłącznie elementy dekoracyjne. Jednak posiadając nawet podstawową wiedzę o kulturze Japonii, dość łatwo jest je odróżnić.

W dużym uproszczeniu motywy te można przedstawić, klasyfikując je w określone niżej kategorie. Poniższe zestawienie jest kompilacją powtarzających się elementów, które występują w bibliografii wymienionej przeze mnie na stronie głównej www.lakajaponska.pl, informacjach z sieci Internetu (na przykład blog o Japonii https://matsuki.pl – szereg cytowań odnosi się do tego adresu) i własnych spostrzeżeniach. Tych danych jest bardzo dużo, dlatego nie przytaczam odwołań do konkretnych źródeł, bo wprowadziłoby to spory chaos i obniżyło czytelność opisu.

Motywy

BOGOWIE i RELIGIE

Zgodnie z najstarszymi źródłami spisanej historii/mitologii Japonii (Kojiki - Zapisy Spraw Dawnych oraz Nihonshoki - Kronika japońska, skompilowane na początku VIII wieku n.e.) wśród panteonu bogów związanych z religią shinto występują takie postaci jak: Izanagi (pierwiastek męski), Izanami (pierwiastek żeński) i ich najważniejsze „dzieła”: bogini Amaterasu oraz jej brat Susano-o. Z następnych pokoleń wyłania się inna znacząca postać: Ninigi, który dzierży dary od bogów w postaci lustra, miecza i klejnotów, które w przyszłości staną się regaliami dla kolejnych cesarzy. Zgodnie z legendą wnuczek Ninigi, Jimmu Tenno, został wyniesiony na tron jako pierwszy cesarz (Japonii?, a w każdym razie bliżej nieokreślonego fragmentu wyspiarskiego terytorium) i rządził mniej więcej między VII a VI wiekiem p.n.e.

Oprócz tych mitycznych postaci w religii shinto występuje jeszcze cała masa niezliczonych kami - nadnaturalnych duchów i różnych bogów. Zresztą cała koncepcja shinto zakłada, że bóstwo może przybrać dowolną postać lub wcielić się w dowolną rzecz, i tak należną cześć można oddawać słońcu, rzece, zwierzęciu, konkretnemu drzewu, przodkowi albo nawet kamieniom… W sztuce laki rzadko można znaleźć bezpośrednie odwołania do religii shinto, chyba że spojrzymy pod tym kątem na motywy przyrodnicze.

Z drugiej strony ogromny sukces odniosła w Japonii sprowadzona z kontynentu w VI wieku n.e. religia buddyzmu. Wśród najważniejszych istot w buddyzmie (bodhisattwów) jest np. bogini Kannon. Ta postać doczekała się wielu dzieł zdobionych laką, głównie rzeźbiarskich w drewnie pokrytym laką lub sporządzonych w dawnej technice laki kanshitsu. Kontynentalne prądy filozoficzno-religijne jak taoizm i konfucjanizm odcisnęły silne piętno na kryteriach estetyki i motywach zdobniczych. Postaci, symbole, pojęcia związane z buddyzmem, szczególnie buddyzmem zen, są stosowane w sztuce laki japońskiej bardzo często. Spotkać można odwołania do koncepcji yin i yang, charakterystycznych przypowieści, symboli oraz związanych z tymi wierzeniami bóstw, idei, podań, legend opartych na wzorach chińskich.

Siedmiu Bogów Szczęścia (shichi fukujin)

Według mitologii japońskiej, siedmioro bogów szczęścia podróżuje statkiem w kształcie smoka, wypełnionym skarbami i magicznymi przedmiotami. Swoim wyznawcom przynoszą szczęście, bogactwo i powodzenie w życiu. Bogowie ci są często portretowani w sztuce laki. Stanowią wdzięczny temat, bowiem po pierwsze uważa się, że przynoszą ludziom szczęście i długowieczność, a po drugie są sympatyczni i wprowadzają ze sobą pewien element humoru. Chociaż nazywani bogami, są raczej czymś w rodzaju talizmanu i kojarzą się bardziej z domem rodzinnym niż ze świątynią. Przedstawiani są głównie pojedynczo, ale także w grupach. Przedstawiciele shichi fukujin to:

Benten – jedyna postać żeńska. Reprezentuje wiedzę, mądrość, macierzyństwo, naukę, talent i sztukę. Jej posłańcem jest smok albo biały wąż. Ukazywana głównie siedząca na smoku, trzymająca w rękach instrument muzyczny i klucz. Bóstwo opiekuńcze. Pomaga zdradzonym, zazdrosnym lub samotnym kobietom. Jest opiekunką hazardzistów, kupców i spekulantów.

Bishamon – reprezentuje siłę, ducha walki i bogactwo. Patron żołnierzy. Przedstawiany w zbroi, trzymający w prawej ręce włócznię i model złotej pagody w lewej. Często depcze dwa demony. Posiada niezmierzone bogactwa i obdarowuje ludzi dziesięcioma rodzajami skarbów i szczęścia. Chroni od chorób i złośliwych demonów.

Daikoku - bóstwo bogactwa i dobrobytu. Posłańcem Daikoku jest szczur (również symbol bogactwa), atrybutami są młotek szczęścia i worki pełne kosztowności. Patron bogactwa i rolnictwa. Ubrany jest w strój myśliwego i otoczony symbolami dobrobytu: stoi na workach ryżu, worek ryżu ma też zarzucony na plecy. W ręku trzyma drewniany młotek, którym spełnia kierowane do niego życzenia. Wizerunki Daikoku często umieszcza się w kuchni, a ponieważ w kuchni brudzi się od sadzy, to przedstawiany jest czasem z ciemną/brudną twarzą.

Ebisu - bóstwo związane z rybołówstwem i majątkiem. Ebisu jest patronem pomnażania bogactwa, pracy fizycznej i biznesu. Jego posłańcem jest dorada. Przedstawiany jest jako niski, pyzaty i brodaty rybak z wędką lub siatką na ryby oraz rybą w ręku. Powszechnie czczony przez sklepikarzy, handlowców i właścicieli firm.

Fukurokuju - bóg mądrości, powodzenia, fortuny i długowieczności. Ma postać niskiego, starszego mężczyzny z nienaturalnie wydłużoną czaszką, co znamionuje mądrość i długą naukę. W jednej ręce trzyma berło, a w drugiej wachlarz. Posłańcami Fukurokuju są żuraw lub żółw (symbole długowieczności).

Hotei – gruby, jowialny, niedbały, jeden z najbardziej ulubionych bogów. Przedstawiany w postaci uśmiechniętego mnicha o łysiej głowie, z wielkim, odsłoniętym brzuchem i workiem na plecach. Odpowiednik Świętego Mikołaja. Często towarzyszą mu dzieci. Jest patronem dobrego humoru i szczęścia rodzinnego.

Jurojin - odpowiada za długowieczność, wyobrażany jako starzec z długą, siwą brodą ubrany jak chiński uczony, na głowie ma mały kapelusz. W ręku trzyma wachlarz oraz zwój, w którym jak uważają niektórzy, ma zapisane daty urodzin i śmierci ludzi, albo też całą mądrość świata, co symbolizuje jego siłę jako boga długowieczności. Jego posłańcem jest jeleń.

Daruma (japoński odpowiednik indyjskiego Bodhidharmy).

Daruma to, co prawda, nie bóg, ale bardzo ważna postać religijna – buddyjski kapłan zen urzędujący w Indiach w VI wieku n.e. i podróżujący misjonarz do Chin oraz Japonii. Ze względu na swą pobożność podobno siedział i medytował non stop przez 9 miesięcy nie ruszając się i nie mówiąc. Wskutek tej sytuacji uschły mu nogi, a powieki odciął sobie sam, żeby nie usnąć (zresztą podanie mówi, że z tych jego powiek urosły później krzaki herbaciane). W sztuce japońskiej jest często przedstawiany z okrągłą sylwetką, brakuje mu nóg. Oczy ma szeroko otwarte, a twarz wykrzywiona w grymasie. Czasem przedstawiany karykaturalnie albo w symboliczny uproszczony sposób.

Sennin

Pustelnicy, którzy osiągnęli nieśmiertelność poprzez medytację i ascezę (według taoizmu). Jest ich bardzo dużo i często występują w sztuce laki. Sennin mają magiczne moce, przygotowują eliksir życia, a mieszkają w jaskiniach. Przedstawiani w ludzkiej postaci z dużymi uszami, długimi brodami. Najbardziej znany to Gama Sennin, który mieszkał z towarzyszem w postaci trójnożnej ropuchy.

Uzume (Ame-no-Uzume-no-Mikoto)

Bogini świtu, medytacji i wesołości. Opiekunka młodych małżeństw, kobiet w ciąży, tancerzy. Bogini shinto przedstawiana w klimacie humorystycznym lub erotycznym. Ma okrągłą twarz z wydymanymi policzkami i malutkimi ustami, zawsze uśmiechniętą.

Hachiman

W mitologii japońskiej bóg wojny, wojowników i łucznictwa. Opiekun Japonii, narodu japońskiego i orędownik cesarza. Łączony jest również z rolnictwem, płodnością oraz rybołówstwem. Wierzono, że Hachiman był sprawcą kamikaze „boskiego wiatru”, który rozpędził inwazję mongolską na Japonię w XIII wieku.

Fudo

Jeden z królów-strażników buddyzmu oraz bóstwo mądrości i patron astrologii. Jest postacią o dzikim wyrazie twarzy. Na głowie ma warkocze oraz dwa wystające dwa kły. Otoczony jest płomieniami mądrości, a w ręce trzyma linę, aby związać winnego oraz miecz odstraszający złoczyńców. Ze względu na płomienie jest czasem błędnie uważany za boga ognia.

Raiden i Futen

Raiden to bóg piorunów, a Futen - wiatru. Raiden jest podobny do diabła z kozimi rogami. Jest otoczony bębnami połączonymi w koło. W ręce trzyma kości, którymi uderza w bębny, wywołując grzmot. Futen także przypomina diabła z wystającymi kłami, spiczastymi uszami i trójpalczastymi szponami. W dłoniach ma końce napompowanego worka, z którego wypuszcza wiatr, stojąc na chmurach burzowych.

Nio

To dwaj strażnicy bram świątyni. Zwykle umieszczani po obu stronach wejścia, aby chronić święte miejsce przed złymi duchami. Są to postacie o potężnej umięśnionej sylwetce i groźnym wyrazie twarzy.

Oni

Diabły Oni reprezentują choroby. Mają wygląd chochlików i prezentowani są czasem w humorystyczny sposób. Często przedstawiani w sztuce laki. Mają kwadratowe głowy z rogami na czole, usta od ucha do ucha i groźne oczy. Wypędza się je z domu za pomocą zaklęć i prażonej czarnej fasoli, której się boją. Stąd w wizerunkach chowają się przed gradem fasoli.

POSTACIE I LEGENDY

Większość opiewanych w przekazach osób, rycerzy i herosów było postaciami historycznymi, rzeczywiście funkcjonującymi w życiu społecznym. Ich czyny niejednokrotnie bardziej lub mniej wyolbrzymiane i upiększane faktycznie miały miejsce, jak wynika z różnych opisów i dokumentów.

Kuge, Daimyo i słynne rody

Kuge to nazwa najwyższej warstwy arystokracji skupionej wokół dworu cesarskiego. Daimyo to z kolei możnowładcy, coś w rodzaju udzielnych książąt, władający na określonych terytoriach/prowincjach, o znacznym stopniu samodzielności w zależności od danego okresu historycznego. Daimyō zarządzali całymi wioskami i miastami, a do dyspozycji mieli własne oddziały samurajów. W Japonii ogromnie ważna była instytucja rodu (klanu). Cała struktura społeczna opierała się na systemie wasalnym, gdzie większość ludzi była „przypisana” do jakiegoś rodu. Słynne rodziny, które odegrały wielką rolę w historii i przeszły do tradycji kraju, to między innymi Soga, Fujiwara, Taira (Heishi), Minamoto (Genji), Takeda, Hojo, Ashikaga, Tokugawa.

Ponieważ przez kilkaset lat (mniej więcej od X do XVII wieku n.e.) w większym lub mniejszym natężeniu wybuchały między stronnictwami rodów konflikty zbrojne, to w znacznej części dzieł sztuki odnaleźć można liczne odniesienia do słynnych bitew i wojennych bohaterów. Przedstawiani są w zbrojach, z bronią (łuki, miecze, włócznie), groźną miną, budząc respekt i uwielbienie.

Gempei (Genpei)

Słynny konflikt militarny miał miejsce pod koniec XII wieku pomiędzy dwoma japońskimi rodami walczącymi o panowanie nad krajem: będącym u władzy klanem Taira oraz walczącym z nim klanem Minamoto. Nazwa Gempei pochodzi od sino-japońskiego czytania nazwisk rodowych: Minamoto -Gen i Taira - (P)Hei. Zmagania te zostały opisane w eposie rycerskim Heike Monogatari. Szczególną postacią był Minamoto Yoshitsune, jeden z synów przywódcy klanu Minamoto. Jako generał przyczynił się do ostatecznego pokonania przeciwników i fetowano go jako bohatera. Towarzyszył mu najbliższy przyjaciel mnich-wojownik Benkei – postać także legendarna w historii. Niestety, wskutek posądzenia o spisek, został zmuszony do popełnienia rytualnego samobójstwa (seppuku). Ta burzliwa historia stała się popularnym tematem dla japońskiej sztuki, choć w lace bardzo rzadka.

Uesugi Kenshin i Takeda Shingen

To bohaterowie innego słynnego konfliktu pomiędzy przedstawicielami rodów Uesugi i Takeda, który toczył się w połowie XVI wieku. Walki te zapisały się w pamięci i przekazach jako wyjątkowo honorowa wojna. Jako wrogowie Kenshin i Shingen darzyli się wzajemnie ogromnym szacunkiem. Shingen podarował Kenshinowi niezwykle cenny miecz, co ukazywało jego stosunek do przeciwnika. Z kolei Kenshin, gdy przeciwnikom zabrakło soli, wysłał im ją w prezencie. Te zdarzenia i postaci znalazły swoje odbicie w sztuce.

Genji Monogatari

W różnych dziełach sztuki japońskiej często pojawiają się tematy związane z Genji Monogatari – najsłynniejszej powieści napisanej przez damę dworu Murasaki Shikibu w XI wieku. Opowieść o pięknym księciu Hikaru i jego przygodach miłosnych przez setki lat rozpalała wyobraźnię czytelników, a artyści (głównie malarze) tworzyli masowo różne ilustracje do tej książki.

47 roninów

Ta niezwykle popularna opowieść, znana na całym świecie za sprawą literatury, teatru i filmu. W sztuce laki, o ile mi wiadomo, nie występuje albo jest bardzo rzadko prezentowana.

Sen Rosei

Często przedstawiana w sztuce lakierniczej legenda. Otóż Rosei był wysłannikiem na spotkanie z cesarzem chińskim. Po drodze spotkał sennina Lu Kung, który dał mu magiczną poduszkę. Kiedy usnął, śniło mu się, że osiągnął wysokie stanowisko, i wtedy jego wróg chciał go ugotować we wrzątku. Kiedy się ocknął, zrozumiał, że sen był związany z gorącym, parującym jedzeniem, które mu dostarczono. Zdał sobie sprawę z przemijającej natury dóbr ziemskich i marności ludzkiej. Przedstawiany jest jako leżący na poduszce z wachlarzem (wachlarz jest tak zrobiony, np. z półprzezroczystej masy perłowej, aby przez niego prześwitywała twarz śpiącego).

DEMONY i STWORY

Tengu

Mityczne istoty, występujące w japońskim folklorze. Przybierają postać istot łączących ludzkie i ptasie cechy. Mają długie spiczaste nosy. Tengu zamieszkują niedostępne tereny w górskich lasach. W buddyzmie tengu uważane były za złośliwe demony zwiastujące wojnę. Wizerunek ten z czasem uległ przekształceniu w opiekuńcze, chociaż nadal niebezpieczne, duchy gór i lasów. Tengu kojarzone są z ascetycznymi praktykami, znanymi jako shugendō, i często bywają przedstawiane w stroju wyznawców shugendō – yamabushi. Tengu w sztuce przedstawiane były w różny sposób, jednak najczęściej jako coś pomiędzy potwornym ptakiem a humanoidalną istotą.

Yurei

Duchy zmarłych. Zwykle mają długie proste włosy, długą szyję, wymizerowane białe twarze i ciała zwężające się w nicość, bowiem nie mają nóg. Niektóre są łagodne, a niektóre mściwe. W ludowych opowieściach duchami są także obrzydliwe gobliny o różnych kształtach.

Ryu, Tatsu (smoki)

W mitologii smoki mają rodowód chiński. W przedstawieniach przybierają różne formy. Najczęściej wzorowane na chińskich wyobrażeniach: głowa podobna do wielbłąda, paszcza otwarta, wydatne brwi, okrągłe oczy i uszy osła. Cztery krótkie nogi ze szponami. Ciało zwykle skręcone i wydłużone. Nie zioną ogniem.

Ho-o (feniks)

Ma głowę bażanta, grzebień koguta, szyję żółwia, dziób jaskółki i cechy smoka i ryby. Długie wąskie pióra. Przysiada na drzewach i śpiewa melodie. Jest łagodny i symbolizuje szczęście oraz długowieczność.

NATURA

Melvin i Betty i Jahss podają, że prowadzone dokładne analizy wskazują na fakt, iż 80% tematów uwidacznianych na inro w XVIII i XIX wieku koncentrowało się na naturze (pejzaże, fauna i flora) Natura, jak wspomniałem na wstępie, była wiodącym motywem zdobniczym w sztuce laki. W obrazach umieszczano różnorodne rośliny, zwierzęta lądowe i wodne, ptaki i owady. Częste są także kombinacje różnych zwierząt, którym towarzyszą rośliny także w odniesieniu do symboliki (na przykład zwierzęta i rośliny podobnie symbolizujące długowieczność) albo pięknie się komponujące (na przykład wróbel na gałązce bambusa).

ROŚLINNOŚĆ

Kwiaty, trawy i drzewa. Poniżej przykłady kilku z ogromnej liczby tych roślin. Bambus to wyjątkowa roślina/trawa. Jest niezwykle wytrzymały i elastyczny. Rośnie bardzo szybko, jest wiecznie zielony. Nadaje się do bardzo różnych zastosowań. Jego segmentowa budowa ma znaczenie symboliczne sugerujące pewne etapy rozwoju oraz fakt, iż każdy następny etap/segment musi być poprzedzony poprzednim. „Służy więc za dobry przykład życia dla człowieka czy rozwoju dla dziecka. Drzewo to szybko się rozmnaża, wypuszcza nowe korzenie, więc utożsamiane jest w Japonii z licznym potomstwem i wielką rodziną”. Jest symbolem wierności, stałości, silnego charakteru. Razem z wróblem wskazuje na przyjaźń i rodzinę.

Sakura – wiśnia. W tradycji japońskiej chyba najbardziej charakterystyczne drzewo, a raczej kwiaty. Kwitnące drzewo wiśni stanowi jeden z symboli Japonii oraz symboliki buddyzmu zen. Kwiaty bardzo krótko trzymające się na drzewie są łączone z pojęciami nietrwałości, przemijania oraz lojalności poprzez ideały samuraja gotowego na poświęcenie życia dla swojego pana. (kwiaty wiśni wyglądają) „Tak samo jak życie ludzkie, choć piękne i zachwycające, jest bardzo kruche. Od dawna wierzono, że w drzewach wiśni żyją bogowie odpowiedzialni za dobre plony. Sakura jest więc symbolem obfitych plonów i bogactwa”.

Kiku – chryzantema. Doceniana jako piękny kwiat jesienny. Szczególnie popularnym motywem jest 16-płatkowa chryzantema stanowiąca oficjalny herb cesarski, jako że przypomina promienie słoneczne. Symbolizuje pokój, szlachetność i długie życie. Uważano też, że ma właściwości lecznicze.

Hyotan – tykwa. Ten owoc-pojemnik, bardzo trwały, symbolizuje długowieczność i zdrowie. Często stanowi ilustracje w pracach lakowych. Ma wiele nasion, co wiąże się z dziećmi i dużą rodziną. „Kształt owocu tykwy sprawia wrażenie, jakby wypełniła się czymś w środku. Japończycy wierzyli, że to pochłonięte złe moce, które nie mogą się wydostać na zewnątrz. Dlatego też tykwa stanowiła w pewnym sensie amulet chroniący przed złem. (...) Wysuszona skorupa owocu staje się twarda i nie przepuszcza płynów, dlatego w Japonii używano jej jak termosu”.

Shobu, kaikitsubata – irys. Długie płaskie liście irysu przypominają miecz, symbolizując siłę i zwycięstwo. Czasem mówi się o ich magicznej mocy leczniczej. „Irys kwitnie w maju i czerwcu, najczęściej ma intensywnie fioletowe lub niebieskie kwiaty. We wzornictwie często występuje z symbolami wody, rzeki itp. (...) Inne znaczenie irysu to symbol wierności małżeńskiej i tęsknoty do rodzinnych stron’”.

Hasu – lotos. Podobny do lilii wodnej, wyjątkowo często będący motywem w sztuce laki. Jest to emblemat buddyzmu - na kwiecie lotosu zwykle siedzi Budda, a ponieważ okrągła forma jest podobna do szprych koła, odnosi się do reinkarnacji i symbolizuje czystość. „Lotos otwiera kielich rano, a popołudniem przymyka się, żeby następnego ranka znowu przywitać słońce. Z tego powodu przypisuje mu się znaczenie wieczności i dobrobytu”.

Momiji – klon. Popularny motyw związany ze zmiennymi uczuciami, bowiem liście klonu zmieniają kolory i są kojarzone z jesienią. „Podobnie jak wiosenny dywan z płatków sakury na wodzie, tak pływające wolno jesienne liście klonu co rok budzą zachwyt miłośników natury”.

Matsu – sosna, wiecznozielone, odporne na warunki atmosferyczne drzewo. Symbol stabilności, lojalności. Często ukazywane w pejzażach. Sosna we wzornictwie japońskim przybiera charakterystyczny kształt parasolek, ale także przedstawiana jest jako gałązki z wiązkami igieł.

Ume – śliwa. Jedna z najpopularniejszych roślin w sztuce laki ze względu na charakterystyczne kwiaty, przedstawiane z reguły symbolicznie w geometrycznej formie. Kwitnie najwcześniej, więc kojarzona jest z wiosną i szczęściem. „Śliwy zakwitają jako pierwsze w roku, jeszcze gdy jest zimno. Zapowiadają więc zbliżającą się wiosnę. Kwiaty śliwy kojarzone są z wytrwałością i odpornością. Drzewa zakwitają czasem, gdy śnieg jeszcze leży na gałęziach”, a przez to symbolizują wytrwałość, siłę i piękno.

Aki kusa - siedem traw/ziół jesieni. Często używany motyw przedstawiający łąkę z różnymi roślinami poruszanymi wiatrem. Związany z uczuciami samotności i nostalgii, a także pogodnej starości. Ceniony ze względu na delikatne i bardzo nastrojowe wrażenia.

Yanagi – wierzba. Jej charakterystyczne giętkie gałęzie były symbolem rozwagi, elastyczności i cierpliwości, bo delikatnie kołysze się i poddaje podmuchom wiatru. „Spośród wielu gatunków wierzb, najbardziej popularna w Japonii jest wierzba płacząca. Z pozoru wydaje się miękka i słaba, ale w rzeczywistości wierzba jest bardzo elastyczna i wytrzymała. Wierzy się, że chroni przed złem i nieszczęściami”.

Fuji – glicynia, wisteria. Ma piękny wygląd girlandy fioletowych kwiatów. Symbol kobiecości, młodości i wiosny.

ZWIERZĘTA LĄDOWE

Inoshishi – dzik. Dzik jest podziwiany za jego wielką odwagę i nieustępliwy duch. Szarżuje prosto na cel, nigdy się nie cofając. Symbolizuje podboje i niezachwianą postawę kojarzoną z samurajami.

Neko – kot. Kot ma wiele znaczeń symbolicznych. Przypisuje mu się moc przywoływania szczęścia. Figurka kota z podniesioną łapką nie tylko broni dobytku (jak przed myszami), lecz także wpływa na sukces w biznesie oraz zaprasza gości i klientów.

Shika – jeleń. Jeleń to wierność i lojalność. Często w towarzystwie mitycznych postaci. Ma moc wydłużania życia. W Narze, daniele-jelenie chodzą swobodnie po ulicach, stanowiąc atrakcję turystyczną. Jeleń odnosi się także do jesieni.

Inu – pies. Pies zawsze był przyjacielem i obrońcą człowieka. Chroni swojego pana przed demonami, pożarem i rabunkiem. Ponieważ psy mają z reguły liczne mioty, to symbolizują bezpieczny poród, a także zdrowo rosnące dzieci.

Kitsune – lis. Istnieją trzy rodzaje lisów: lis polny, który okrada rolnika, dobry lis Inari oraz zły lis, demoniczny i opętany. Posiada mądrość, przewiduje przyszłość i zgłębia tajemnice. Umie przeistaczać się w inne istoty i ma moce magiczne. Niektóre lisy są złośliwe i mogą powodować opętanie, ale inne są życzliwie dobroczynne. W sztuce często lis występuje w ubiorze kobiecym.

Usagi – zając, królik. Uważa się, że żyje bardzo długo i jest kojarzony z księżycem. „Króliki są bardzo lubiane w Japonii, przypisuje im się umiejętność kojarzenia ludzi w pary, wyszukiwania odpowiedniego partnera. Jako wysłannicy bogów opiekują się małżeństwem. Skoki królika symbolizują energiczne kroczenie drogą życiową i pokonywanie wszelkich trudności. Królik jest także symbolem przedsiębiorców i biznesmenów. Zwłaszcza wizerunek królika przodem (maemuki) symbolizuje optymistyczne kroczenie do przodu. Króliki poruszają się jedynie do przodu, nie zawracają. Krótkie przednie łapki pozwalają im szybko wspinać się na wzniesienia.”

Uma – koń. Symbol wysokiego pochodzenia społecznego i majętności. Kojarzy się z militariami, symbolizuje siłę, wytrzymałość i witalność.

Karashishi i Tora – lew i tygrys. Często używane jako motyw, choć nie są to gatunki naturalnie występujące w Japonii. Symbolizują odwagę i nadzwyczajną siłę. Nawet wiatr jako najsilniejszy element natury nie może pokonać lwa.

Saru – małpa. Małpa ma psotne, zabawne i humorystyczne cechy, często przedstawiane jako naśladujące postawy ludzkie. „Małpa po japońsku nazywa się saru, co jest homonimem czasownika oznaczającego mijać, skończyć się. Małpa w Japonii kojarzy się zatem z ochroną przed nieszczęściami i kataklizmami. Symbolizuje bowiem, że wszelkie niepowodzenia szybko się skończą i przejdą w niepamięć.”

Ushi – wół. Wół ma łagodne usposobienie, jest powolny, ale mocny i wierny. Pomaga w orce i dlatego kojarzony jest z wiosną. Przedstawiany jako dosiadany przez chłopca grającego na flecie, co jest wyrazem spokoju ducha i bezpieczeństwa.

Nezumi – szczur. Jest jednym z ulubionych zwierząt i uważany za symbol szczęścia i bogactwa. Jego sylwetka z uwagi na długi ogon często w sztuce laki jest umieszczana na różnych powierzchniach przedmiotu, przechodząc ze ścianek wierzchnich na boczne i tylne.

Hebi – wąż. Wąż inspirował artystów od czasów starożytnych. Wyobrażenia węża są zazwyczaj baśniowe, podobne do smoka. Ogólnie rzecz biorąc, jest symbolem oszustwa, przebiegłości i zazdrości.

ZWIERZĘTA WODNE

Koi – karp. Karp, pokonując nurt rzeki, płynąc pod prąd, symbolizuje siłę i wytrwałość w dążeniu do celu. „Symbol karpia skrywa życzenie sukcesu i powodzenia w życiu”. Często spotykany w sztuce laki, a nawet istnieją specjalne poradniki, jak malować łuski i kształt ryby w różnych konfiguracjach.

Kani – krab. Krab w Japonii kojarzy się z walecznością. Ma twardy pancerz i parę bardzo mocnych szczypiec. Szybko i sprawnie poruszające się w linii bocznej kraby symbolizują gotowość do walki, siłę i wytrwałość.

Ebi – homar. Ze względu na zgięty kształt, homar jest uważany za istotę bardzo starą i kolejny symbol długowieczności. W sztuce laki częsty motyw, szczególnie przedstawiany w wysokim reliefie i wykończony czerwoną laką (po ugotowaniu homar przybiera krwistoczerwoną barwę).

Tako – ośmiornica i kałamarnica mają liczne macki, a co za tym idzie, symbolizują liczne potomstwo i szczęście. Czasem przedstawiane w kontekście komicznym albo erotycznym.

Tai – dorada. Ponieważ jest „garbata”, podobnie jak homar, kojarzy się ze starością, a zatem jest symbolem długowieczności. Również, podobnie jak karp, płynie pod prąd, co oznacza upór i przezwyciężenie przeciwności.

Gama – ropucha. Uważa się, że ropucha potrafi uciec z niewoli nawet w najbardziej niesprzyjających warunkach. Posiada magiczne moce i wiedzę o korzeniach i ziołach. Jest stałym towarzyszem Gama Sennin.

Kame – żółw. Istnieją dwa rodzaje przedstawień żółwia. Pierwszy to żółw realistyczny, a drugi to długoogoniasty, przy czym ten ogon, z powodu przyczepionego grzyba-glonu, przypomina słomiany płaszcz przeciwdeszczowy. W zdobieniach bardzo charakterystyczna jest specyficzna skorupa pancerza.

OWADY

Co ciekawe, Japończycy nie odnosili się do owadów z odrazą, a raczej je podziwiali, a nawet hodowali jako domowe zwierzątka, słuchając wydawanych przez nie dźwięków (np. cykady albo komar polny). Owady, przez to, że mają małe rozmiary, nadają się znakomicie na dekoracje niewielkich przedmiotów. Niektóre z nich, prezentowane na wyrobach lakowanych, to:

Ari – mrówka. Reprezentuje pracowitość i oszczędność. W lakierowanych przedmiotach ukazywana na przykład w technice inkrustacji metalem.

Cho – motyl. Naturalne piękno, wdzięk i delikatność motyla sprawiały, że był chętnie wykorzystywanym motywem. Symbolicznie oznaczał lato i kojarzył się z młodymi kobietami. „Motyl, przeobrażający się z larwy w przepiękną postać dorosłego osobnika, symbolizuje w Japonii nieśmiertelność. Był z tego powodu również lubiany przez wojowników.”

Tombo – ważka. Choć wygląda delikatnie, to symbolizuje odwagę i zwycięstwo. „ Zdaje się że nieco chaotycznie, ale lecą prosto przed siebie, nie zakręcają i nie zawracają. Ponieważ mają ogromne oczy w stosunku do ciała, uważa się, że bardzo dobrze widzą. Ważki były ulubionym symbolem wojowników japońskich.”

Hotaru – robaczek świętojański. Związany z latem i światłem. Kojarzony z delikatnością i poezją.

Kumo – pająk był kojarzony zarówno z dobrem, jak i złem, pracowitością i magicznym rzemiosłem. Misterna tkana przez pająka sieć jest jednym z ulubionych motywów, posiadającym ważne walory dekoracyjne.

PTAKI

Tori – kogut. Pierwiastek silnie męski. Walczy nieustraszenie ze swoimi wrogami. Ma dumną postawę i piękne upierzenie będąc symbolem ducha walki. Jego uroda i pełny wdzięku długi ogon dobrze nadają się do portretowania przez lakiernika. Kogut na bębnie jest symbolem pokoju i zadowolenia (zgodnie z legendą kogut zajmował miejsce na bębnie cesarza, którym miano wzywać do wojowników do walki, ale nie było takiej potrzeby więc bęben był jedynie miejscem pobytu i odpoczynku dla koguta).

Tsuru – żuraw. Żuraw jest symbolem oznaczającym długowieczność bowiem stosunkowo długo żyje. „Dodatkowo ptak ten znany jest z tego, że łączy się w pary na całe życie, dlatego symbolizuje szczęśliwy związek małżeński”. Żuraw i czapla są bardzo często używanym motywem zarówno w postaci stojących w wodzie ptaków jak i w locie, pojedynczo i w grupie.

Karasu – wrona. Psotna wrona jest traktowana jako zły omen. Kojarzy się z ogniem, bowiem legenda głosi, że lata blisko słońca i dlatego ma czarne, osmalone pióra. Wrony, z uwagi na barwę, idealnie nadają się do malowania laką w technikach wykorzystujących czarna lakę oraz imitacje malarstwa sumi-e.

Taka - sokół. Taka w języku japońskim oznacza także bohaterstwo i sokół rzeczywiście symbolizuje władzę, śmiałość i odwagę. Ma ostre szpony i dziób, bystry wzrok, szybkość lotu i inteligencję.

Sagi – czapla. Ptak ten jest związany z powodzeniem i szczęściem. Najczęściej przedstawiany z elementami symbolizującymi lato i wodę. Czasem postrzegany jako posłaniec mędrca lub boga.

Oshidori – kaczka. Kaczka mandaryńska jest ulubieńcem artystów lakierników, ponieważ jej upierzenie pasuje do wykorzystywanych technik a także dlatego, że kaczka reprezentuje uczucie małżeńskie, wzajemne zrozumienie i miłość. W przedstawieniach zawsze występują zatem dwie kaczki. Uważa się, że para kaczek pozostaje razem przez całe życie a jeśli jedna umrze to druga nie połączy się ponownie i będzie tęsknić. Stąd przekonanie delikatności, życzliwości i troskliwości kaczek.

Ugisu – słowik. Mały ptak lubiany ze względu na swój śpiew i romantyczne skojarzenia. Uważany jest za tego, który pierwszy obwieszcza nadejście wiosny. Ciekawy jest też fakt, ze słowik kojarzy się z religijnością bowiem jego śpiew sugeruje intonacje sutry buddyjskiej.

Fukuro – sowa. „Sowa jest symbolem harmonii rodzinnej, ponieważ potomstwem opiekują się obydwoje rodzice. W kulturach zachodnich sowa jest symbolem mądrości, ale w Japonii kojarzy się ze szczęściem. Ponieważ sowa potrafi obrócić głowę o 360 stopni, to dodatkowo wykorzystuje się ją jako symbol handlu. Trzeba mieć bowiem oczy dookoła głowy, żeby osiągnąć sukces w handlu”.

Kujaku – paw. Paw zjada jadowite węże i insekty, dlatego uważa się go za bardzo silnego i wytrwałego ptaka. Odpycha nieszczęście, a jednocześnie jest symbolem licznego potomstwa i wielu pokoleń w rodzie.

Kiji – bażant. Jeden z najpiękniejszych ptaków, doceniany przez artystów laki. Przedstawiany w połączeniu z kwitnącą wiśnią symbolizuje królewskie piękno. Jako posłaniec bogini Amaterasu jest ptakiem dobrej wróżby i reprezentuje rodzicielskie oddanie, bo podobno chętnie ryzykuje życiem aby ocalić swoje młode.

Chidori - siewka. Niewielkie ptaki spotykane w dużych stadach. Przedstawiane jako wznoszące się tuż nad falami są symbolem walki o utrzymanie się ponad burzami i konfliktami życia. Ukazywane często w stylizowany sposób.

Suzume – wróbel. „Wróble poruszają się w stadach. Licznie gromadzące się radosne, małe ptaki symbolizują w Japonii bogate plony i powodzenie. Jednocześnie wróble prezentują w Japonii siłę i wolę przetrwania, ponieważ są w stanie przetrwać trudne warunki mroźnej zimy. Wykorzystuje się ich wizerunek głównie we wzorach jesiennych i zimowych”.

Gan – dzika gęś. Klucz dzikich gęsi jest symbolem jesieni. Ponieważ przelatują zawsze o tej samej porze, porównuje się je do wiernego małżonka. Ich zobaczenie jest szczęśliwym znakiem a szybki i pewny lot symbolizuje wigor i witalność.

ZJAWISKA NATURALNE, ATMOSFERYCZNE I PEJZAŻE

Często w obrazach lakowych ukazywane jest słońce i księżyc w pełni, częściej w kwadrze. Używane są w tym celu inkrustacje z muszli ślimaka albo metalowych folii. W bardzo wielu zdobieniach laką pojawiają się dwa elementy związane z wilgocią: woda i chmury. Są to głównie wijące się rzeki albo wybrzeże morza oraz pojedyncze albo grupowe kłębiaste obłoki z zarysowanymi detalami lub tylko szkicowo pokazanym kształtem. Chmury często występują w towarzystwie gór, smoków i demonów. Istnieją całe katalogi różnych sposobów przedstawiania symbolicznego wody i chmur (np. Shigeki Nakamura wydał szereg przewodników pod tytułem „ Pattern Sourcebook” wśród których jeden – ISBN 1-59253-558-5 „ Nature” - zawiera 250 wzorów wodnych fal i obłoków). Są bardziej lub mniej realistyczne, ale najczęściej mają postać geometryczną na przykład seigaiha - wzór okrągłych grzbietów fal, nachodzących na siebie jak wachlarze, symbolizujące bezkresne morze i bogactwo, które ono ludziom daje, dlatego kojarzy się ze szczęściem. Woda występuje także w postaci deszczu delikatnie zaznaczonego pod katem równoległymi kreskami. Zdarzają się też obrazy śniegu, piorunów i mgły.

Wiatr zwykle można odnaleźć pośrednio jako skutek jego oddziaływania np. przez pochylające się trawy albo fruwające liście.

Krajobraz - W wielu dziełach lakowych wiodący temat to „widoki”. W dawniejszych obrazach są one bardziej symboliczne, w późniejszym okresie bardziej realistyczne. Mogą zawierać obiekty w postaci chat krytych strzechą albo dworów, łąk, rzadziej lasów. Na zdobieniach wpleciona jest zwykle płynąca woda. Szczególnie ulubione były przedstawienia skał z sosnami wykrzywionymi przez wiatr. Powszechnym tematem jest krajobraz górski. Obraz jest budowany w oparciu o zasadę : „góra daleka” i „góra bliska”. Pierwszy rodzaj to przedstawienie góry w oddali albo łańcucha górskiego z elementami bliższej perspektywy. Góra bliska to zwykle fragment skały z nawisami, towarzyszą mu różne rośliny a czasem wodospad. Zdarzają się także pejzaże w postaci widoków morza ze statkami i łodziami.

Fuji - Jednym z ulubionych tematów w sztuce japońskiej jest Góra Fuji. Jej charakterystyczny stożkowy kształt i zawsze ośnieżone górne partie sprawiają, że jest wdzięcznym motywem nie mówiąc o tym, iż jest jednym z symboli Japonii.

PRZEDMIOTY I ZAWODY

Broń i elementy uzbrojenia – często spotykany motyw to tsuba (garda rękojeści miecza), przedstawiana za pomocą technik laki imitujących metale. Pojawia się też sam miecz albo nóż oraz zbroja lub jej elementy (hełm).

Różne przedmioty codziennego użytku – mogą to być wachlarze, meble, zabawki, naczynia, utensylia do ceremonii herbaty, parawany oraz narzędzia np. rolnicze i środki transportu (lektyki, wozy, fragmenty wozów -koła), flagi a także gry – na przykład w „Go”.

Instrumenty muzyczne - taiko (bebny), fue (flety), koto, biwa , shamisen (instrumenty strunowe) i dzwony.

Scenki rodzajowe - W zdobieniach laki spotkać można scenki ukazujące ludzi przy pracy. Są to na przykład chłopi sadzący ryż, poruszający urządzenia nawadniające, zajmujący się porządkami, kowale, rzemieślnicy oraz aktorzy i tancerze.

SYMBOLE i PRZEDSTAWIENIA ABSTRAKCYJNE

Mon – herb klanowy stał się głównie od XVIII wieku popularnym motywem z racji wdzięcznego wyglądu oraz promocji „znaku firmowego” danej rodziny szlacheckiej. Herbów tych jest cała masa ( np. w książce Hugo Gerhardta Strohl „Japońska Heraldyka” z 1906 roku można znaleźć kilkaset symboli rodowych i ich odmian) jednak najczęściej spotykane to herb cesarski (16 płatkowa chryzantema), herb rodu Tokugawa (trzy skierowane do siebie liście malwy), herb rodu Abe (dwa skrzyżowane pióra) i herb rodu Takeda (cztery czarne romby).

Kaligrafie, kanji, poezja - w wyrobach dekorowanych laką na tle jakiegoś obrazu (postać, krajobraz, scenka rodzajowa) wplatane są znaki kanji, czasami "ukryte", będące fragmentem poezji albo aforyzmu, zwykle prószone w technice takamaki-e. Samodzielne napisy są bardzo rzadkie.

W sztuce laki występują różnego rodzaju abstrakcyjne tematy - od wzorów, szlaczków, mozaik po (rzadko) nie dające się zaklasyfikować obrazy złożone z plam albo kształtów tworzących abstrakcje.

Symbole buddystyczne - symbole kojarzone z buddyzmem są oczywiście obecne w zdobieniach laki. Można spotkać miedzy innymi : rybę (gyo), lotos (hasu), węzeł (nade-takara-musubi), parasol (karakasa), konchę z muszli (hora) i koło (rimbo).

Jest jeszcze sporo różnych innych symboli używanych w zdobnictwie laką, na przykład : lustro (kagami), swastyka (manji), waga (fando), klucz (kagi), słomiany płaszcz (kakaremino), zwoje (makimono), kształt w formie „przecinka” (tomoe), brama Torii itp.

INNE

Wśród ogromnej różnorodności pomysłów można odnaleźć takie, które występują bardzo często i były kopiowane na wiele sposobów oraz przedstawienia rzadsze ze względu na przedmiot albo modę czy tendencje w danym okresie historycznym. Na przykład motyw „namban” był popularny na przełomie XVI i XVII wieku. Oznaczał „ południowych barbarzyńców” jak nazywano docierających do Japonii żeglarzy i misjonarzy portugalskich. Dla Japończyka wówczas, ci przybysze stanowili bardzo egzotyczne zjawisko ze względu na statki jakimi pływali, ubiór, zachowanie oraz wyposażenie odmienne od miejscowego. To zainteresowanie znalazło odbicie także w sztuce laki.

Motywem spotykanym, na przykład na inro, były mapy – uproszczone plany wysp japońskich albo jakiegoś terenu.

Kolejnym przykładem są widoki z życia codziennego. Bardzo częste w malarstwie, szczególnie XVIII i XIX wieku, rzadsze w sztuce laki. Bardzo popularne w grafice i malarstwie obrazy sylwetek i twarzy kobiecych w lace występują sporadycznie.

Jeszcze jednym z tematów są humorystyczne odniesienia do jakiejś sytuacji, opowiadania czy legendy. Zwykle zwierzęta są przedstawiane w typowych strojach i zachowaniach ludzkich. Tematyka jest zabawna, opisująca na przykład walkę zająca z żabą albo antropomorficzne króliki i małpy kąpiące się i przygotowujące do jakiejś ceremonii.

W sztuce przedstawieniowej Japonii z laką łączy się malarstwo także z tego powodu, że wybitni twórcy parali się z reguły różnymi dziedzinami (np. Shibata Zenshin był malarzem, lakiernikiem i ceramikiem). Motywy używane w obrazach są zatem podobne, choć w malarstwie z uwagi na większy z reguły format dzieła (szczególnie w odniesieniu do inro albo netsuke) istniały o wiele lepsze warunki dla rozbudowania tematu albo w ogóle zajęcia się tematem, którego szczegóły byłyby bardzo trudne do oddania przy tworzeniu miniatur. Istnieją, co prawda laki z niewiarygodnie precyzyjnymi, mikroskopowymi detalami ale większość wykorzystuje symbolikę i uproszczone obrazowanie.

Wybór motywu był też istotny w zależności od rodzaju przedmiotu. Na większych powierzchniach pudełek, na meblach albo parawanach obrazy mogły być rozbudowane (krajobrazy, przedstawienia bardziej szczegółowe), na mniejszych jak na przykład inro, netsuke albo grzebień siłą rzeczy zdobienia musiały uwzględniać niewielkie wymiary. Rodzaj wyrobu miał także znaczenie dla tematyki i tak dla przykładu pudełka na przybory do gry w zapachy/kadzidła miały z reguły zdobienia roślinne, a na pudełkach dla przyborów do pisania malowano różne przedmioty, zwierzęta i motywy literackie (pędzle, pióra, ptaki, scenki rodzajowe) choć oczywiście niemal każdy motyw pojawiał się z mniejszą czy większą częstotliwością.

Jak już wcześniej pisałem granicą dla twórców była tylko wyobraźnia i techniczne możliwości prezentacji motywu. W ciągu kilkuset lat "wyprodukowano" zapewne setki tysięcy jeśli nie miliony wyrobów z użyciem laki. Do naszych czasów przetrwało stosunkowo niewiele a i te są dostępne dla publiczności w ograniczonym zakresie. Dlatego przykładów jest bez wątpienia znacznie więcej. Z uwagi na prawa autorskie tylko niewiele z nich można bezpośrednio przytoczyć w formie obrazów, stąd odsyłam zainteresowanych czytelników do zasobów Internetu. Mam nadzieję, że taki "sui generis" przewodnik może być ułatwieniem w odbiorze tych dzieł.

3. Laka japońska cz. 3 Motywy

Kontakt

Menu

Mój profil