laka japońska, inro, netsuke

Laka Japońska (cz. 1 dane ogólne)

Literatura poświęcona lace japońskiej i publikowane badania naukowe są mocno ograniczone, a przytaczane bibliografie odnoszące się konkretnie i bezpośrednio do laki zawierają z reguły kilkanaście pozycji. Jest to zrozumiałe ze względu na pewną niszowość tej tematyki. Kultura Japonii i jej spuścizna w postaci sztuki są niezwykle rozległe i obejmują wiele różnych dziedzin, od literatury, poprzez teatr, malarstwo, kaligrafię, rzeźbę, architekturę, tkactwo, ceramikę, broń, wyroby rzemiosła artystycznego i wiele innych.

Sztuka japońska w kontekście stosowania laki ma, w odróżnieniu od sztuki europejskiej, nieco inny wymiar, albowiem w zasadzie nie odróżnia dzieł sztuki pięknej (wyższej, absolutnej) od sztuki użytkowej (stosowanej, zdobniczej). Piękno w tym rozumieniu nie zależy od „nośnika” ani kategoryzacji. Na Zachodzie utylitarny cel dzieła (niezależnie od wartości estetycznej) praktycznie wykluczał go w opinii krytyków z kręgu sztuk pięknych i pogardliwie klasyfikowany był jako rzemiosło. W Japonii takich podziałów nie było. Stąd laka jest tylko jednym z przejawów twórczości artystycznej wśród niezliczonej liczby różnego rodzaju dzieł materialnych i zdobionych przedmiotów. Zapewne także z tego powodu, informacje na temat laki dostępne są w ograniczonym zakresie.

Nota bene, wydaje się, że nawet w Japonii obecnie podejście troszkę się "zeuropeizowało". Yutaka Tazawa i inni autorzy książki "Historia kultury japońskiej w zarysie" piszą , iż cyt.: "Koetsu (1558-1637) był pierwszym japońskim artystą dekoracyjnym, który wyraźnie różnił się od rękodzielnika" (35), co wydaje się być opinią krzywdzącą, zważywszy na wcześniejszą twórczość wielu mistrzów laki.

W języku polskim można znaleźć zaledwie kilka niewielkich pozycji na ten temat, w innych językach (w szczególności angielskim) kilkadziesiąt. Istnieją liczne opracowania rodzime - japońskie, lecz dostęp do nich jest utrudniony ze względu na kłopot w tłumaczeniu i wyszukiwaniu przy słabej znajomości tego języka (obecnie jest nieco łatwiej dzięki różnego rodzaju zaawansowanym tłumaczeniom maszynowym).

Poniższe treści w artykule (podobnie jak w innych artykułach na tej stronie internetowej) są jedynie próbą popularyzacji tematu i kompilacji najważniejszych informacji. Przez blisko 20 lat miałem możliwość „fizycznego” kontaktu z tym tworzywem, więc czasami prezentuję też pewne uwagi wynikające z praktyki.

W żadnym przypadku te artykuły nie mają charakteru naukowego czy badawczego. Tym zajmują się specjaliści, z reguły japoniści oraz historycy sztuki z wykształcenia i pasji. W Polsce, o ile wiem, jest kilka osób, które zajmowały się lub zajmują laką japońską. Z wielkim szacunkiem można wymienić tu autorów w sposób bezpośredni odnoszących się do sztuki laki japońskiej - Dorotę Róż-Mielecką, Joannę Koryciarz-Kitamikado a także, niestety, nieżyjących już Zofię Alberową i Wiesława Kotańskiego. O lace przy okazji bardziej generalnych wydawnictw wspominali także m.in. Ewa Pałasz-Rutkowska oraz nieodżałowana wybitna japonistka Jolanta Tubielewicz. Nota bene na przykład w doskonałym skądinąd opracowaniu-podręczniku Beaty Kubiak Ho-Chi " Estetyka i sztuka japońska" zagadnienia sztuki użytkowej, a w tym laki japońskiej, są zupełnie pominięte.

W dzisiejszych czasach laka japońska jako wyrób artystyczny to domena muzeów i kolekcjonerów. Co prawda w Japonii obecnie istnieją warsztaty używające laki (np. ośrodki Wajima i Kanazawa specjalizujące się w wykonywaniu naczyń, Aizu – produkujący pudełka, Kishu – pałeczki do jedzenia, czy firmy zdobiące pióra, długopisy, biżuterię – więcej na ten temat patrz bibliografia (III)), ale zajmują się one raczej komercyjną (choć na wysokim poziomie) produkcją wyrobów, które zwykle nie mają wartości dzieł sztuki. Szczególnie aktywny w popularyzacji sztuki laki jest ośrodek Wajima. W Japonii otacza się opieką placówki urządzające różnego rodzaju kursy i warsztaty propagujące zainteresowania tradycjami sztuki użytkowej.

Instytut Kształcenia Technicznego Wajima Lacquer Art założony przy wsparciu Agencji ds. Kultury zajmuje się głównie takimi projektami, jak konserwacja technik i badania nad zachowaniem technik oraz badania nad kształceniem następców, głównie poprzez przekazywanie technik ważnych materialnych dóbr kultury. Ponadto istnieją inne obiekty, takie jak Instytut Badań nad Sztuką Lakierniczą Kagawa w prefekturze Kagawa oraz Akademia Sztuki Wyższej Lakieru Shiojiri City Kiso w mieście Shiojiri w prefekturze Nagano. Na terenach, na których nadal wykonuje się tradycyjne rzemiosło lakiernicze, powstały takie obiekty, jak instytuty badawcze i szkoleniowe, a także szkoły zawodowe (informacje za https://batonz.jp).

Kilkunastu artystów nadal używa tego tworzywa (m.in. w Japonii Kojiro Yoshiaki, Takuya Tsutsumi, Tatsuo Kitamura, Shinya Yamamura, Natsuki Kurimoto, Sayaka Shingu, a poza Japonią np. Gen Saratani, Nobuyuki Tanaka i Yoshio Okada tworzący w USA), w tradycyjnej lub zmodernizowanej technologii. Niemniej, typowe dla blisko tysiącletniej praktyki tradycyjne przedmioty najwyższego kunsztu artystycznego jak np. inrō nie są, o ile mi wiadomo, wytwarzane.

Dziś, entuzjaści laki oraz osoby zainteresowane generalnie estetyką japońską mają do dyspozycji trzy drogi do podziwiania tej sztuki. Pierwsza, raczej niedostępna dla większości, to kolekcjonowanie dzieł. Na aukcjach, w sklepach z antykami i bazarach można nabyć artystyczne wyroby z laki. Ich ceny są bardzo zróżnicowane, jak to zwykle bywa z dziełami sztuki. Można znaleźć inrō za $100, ale z reguły ładny zabytek to wydatek minimum $1000, a naprawdę cenne dzieła sztuki kosztują kilka czy kilkanaście tysięcy.

Druga droga to wizyta w muzeum. Na świecie działa wiele muzeów, które mają w swoich zbiorach kolekcje wyrobów z laki japońskiej - najbardziej znane to m.in.: Tokyo National Museum (Tokio, Japonia); The Metropolitan Museum of Art (Nowy Jork, USA); Victoria and Albert Museum (Londyn, Wielka Brytania); Kyoto National Museum (Kyoto, Japonia); Musée Guimet (Paryż, Francja); The Freer Gallery of Art (Waszyngton, D.C., USA); Los Angeles County Museum of Art (Los Angeles, USA). Oczywiście dla Polaków najłatwiej dostępne jest muzeum V&A w Londynie, a tamtejsza ekspozycja laki japońskiej jest imponująca. Istnieje też w Europie muzeum monotematyczne – muzeum laki „Museum für Lackkunst” w Münster w Niemczech, ale mają tam zbiory laki z różnych krajów, a wystawiane zasoby laki japońskiej nieco rozczarowują. W Polsce kolekcje laki japońskiej posiadają Muzea Narodowe w Krakowie, Warszawie, Poznaniu, we Wrocławiu i nieliczne mniejsze placówki. Nie są to duże zbiory, ale niektóre egzemplarze mają naprawdę wysoką wartość artystyczną. Niestety, nie wszystkie eksponaty ze zbiorów są prezentowane na stałej ekspozycji.

Wreszcie trzecia droga to przeglądanie zasobów Internetu. Na przykład na portalu Pinterest są dziesiątki użytkowników zamieszczających fotografie inrō czy tebako, suzuribako, netsuke itp. co ogromnie cieszy w kontekście dostępności podziwiania dzieł mistrzów. Na Youtube dostępnych jest sporo filmów poswięconych temu tematowi - linki do niektórych przytaczam w tekście.

Sztuka laki jest bardzo pracochłonna, wymagająca cierpliwości, dokładności, kreatywności, rozległej wiedzy oraz doświadczenia. Potrzebne materiały są trudno dostępne i dosyć kosztowne. Techniki takie jak maki-e wymagają znajomości sekretów lakierników oraz specjalnych materiałów i narzędzi. Sekretnymi sposobami mistrzowie z reguły się nie dzielą, więc pozostaje żmudny proces nauki metodą prób i błędów. W ciągu wielu lat moich skromnych prób eksperymentowania z laką przekonałem się o tym na własnej skórze. Niemniej, niezależnie od efektu, droga, którą się podąża realizując projekt, przynosi wiele satysfakcji.

Laka miała niezliczone rodzaje zastosowań. Pokrywano nią różne przedmioty, takie jak pojemniki, meble, naczynia, instrumenty muzyczne, parawany, rzeźby, wyroby osobistego użytku np. przybory toaletowe ozdoby do włosów oraz grzebienie, pałeczki do jedzenia, broń, zbroje, wachlarze, a nawet ściany i słupy w świątyniach. Dekorowano laką co cenniejsze wyroby, jak np. broń, puzderka, pudełka, inrō. Z czasem stała się artystycznym medium, środkiem wyrazu analogicznie do farb używanych w malarstwie (patrz inne miejsca na tej stronie obrazujące twórczość artystów laki japońskiej).

obraz wygenerowany przez ChatGPT4/Dall-e

Definicja i generalne uwagi

Laka (jap. „urushi, うるし”; ang. lacquer; fr. „laque“; ros. “lak, лак”; niem. „lack”) jest substancją naturalną w formie soku pozyskiwanego z drzew z gatunku sumaków – Rhus vernicifera/Rhus verniciflua, w Japonii nazywanych urushi no ki. Drzewa te spotykane są głównie w Japonii, Chinach, Korei i chociaż uprawia się je na plantacjach, to sok najwyższej jakości pochodzi z sumaków dziko rosnących w Japonii (1). Sok ten, w postaci naturalnej oraz po technologicznej obróbce, służy do pokrywania powierzchni różnych materiałów i przedmiotów w celu ich zabezpieczenia oraz dla uzyskania efektów dekoracyjnych. Nazwa „laka” bywa czasem mylona z innym produktem, jako że pochodzi od słów „lakk”, "laksha", "laca", które oznaczają szelak. Chociaż szelak jest również używany do wykończenia powierzchni, stanowi jednak kompletnie inną substancję pod względem składu i wykorzystania (2)(5).

W Europie jedną z pionierskich prób kompleksowego zbadania właściwości i opisania laki podjął John J. Quin, konsul Jej Królewskiej Mości w Hakodate, w raporcie pochodzącym z 1882 roku (3). Szczegółową, jak na te czasy, analizę chemiczną surowca zajmował się m.in. Alviso B. Stevens w początkach XX wieku (4). J.J. Quin zrobił jeszcze jedną, ciekawą rzecz - przywiózł do Europy kolekcję ponad 40 buteleczek z różnymi odmianami laki japońskiej oraz przykładowe materiały, tablice i narzędzia (są one prezentowane w Royal Botanical Gardens, Kew, w Londynie)(X). Aktualnie dokładną charakterystykę najistotniejszego składnika laki – urushiolu można znaleźć w badaniach naukowców, np. prowadzonych w Niemczech (1).

Laka (dalekowschodnia) jest niezwykłym tworzywem. Płynna, o konsystencji podobnej do gęstej farby olejnej, daje się łatwo nakładać pędzlem i spływa równomiernie, pod warunkiem aplikacji w cienkich warstwach. Ma bardzo wysoką lepkość, więc może być używana także jako spoiwo, co jest wykorzystywane np. w sztuce naprawy ceramiki (kintsugi).

Świeża laka nie wysycha w reakcji z powietrzem ani przez poprzez odparowanie. Zawarty w niej urushiol ulega polimeryzacji w ściśle określonych warunkach, czyli odpowiedniej temperaturze i wilgotności. Po utwardzeniu laka staje się czymś, co przypomina dzisiejsze tworzywo sztuczne, przy czym jest wysoce odporna na działanie kwasów, zasad, wody i innych rozpuszczalników. Wytrzymuje wysoką temperaturę i uszkodzenia mechaniczne. Daje się szlifować i polerować do wysokiego połysku (efekt „lustra”). Po odpowiedniej obróbce i dodaniu innych składników występuje w wielu odmianach ze specjalnie określonym przeznaczeniem (patrz niżej: „Rodzaje laki”). Ma także, po wypolerowaniu, powierzchnię "aż boleśnie doskonałą, w której nie można odkryć żadnej skazy" (6). Próby "podrobienia" laki przy użyciu innych materiałów w Europie spełzły na niczym, choć tworzono tzw. "lakę europejską" na bazie szelaku, olejków itp. składników.

Laka nieutwardzona może u niektórych osób, z powodu właściwości urushiolu, powodować reakcje alergiczne skutkujące owrzodzeniami i innymi schorzeniami skóry oraz układu oddechowego. Z tego powodu przy pracy z laką zalecana jest ostrożność i używanie sprzętu ochronnego. Opisywany jest sposób odczulania przy użyciu rozgniecionego małego słodkowodnego kraba, poza tym dłuższa styczność z urushiolem skutkuje nabyciem naturalnej odporności (5). Obecnie pomocne mogą być leki na bazie kortyzonu(I). Oddziaływanie trujące świeżej laki opisywane jest jako nieprzyjemne napięcie skóry, zwykle twarzy i rąk. Następnie powstają opuchlizny, tworzą się czerwone wypryski, które rosną, tworząc pęcherze. Jednak te dolegliwości są stosunkowo łagodne i nie stwarzają zagrożenia dla zdrowia i życia(4).

Urushi – sok, zbiera się, podobnie jak żywicę, poprzez odpowiednie nacięcia w korze drzewa. Najlepiej nadają się do tego egzemplarze ok. 10-letnie. Zbiory (urushi kaki) odbywają się w miesiącach letnich od czerwca do września. Lakę pozyskuje się z pnia drzew oraz z gałęzi. Zbieracze (kakiko) operują na dosyć rozległym terenie bowiem sok można zbierać w ograniczonych ilościach około 200 g na drzewo (IX). Używane są specjalne narzędzia – zakrzywione noże (kakigama), różne ostrza, szpatułki i kubki drewniane (1)(3). Alviso B. Stevens pisze, że przeciętny zbieracz operował na 600-800 starych lub 1000 młodszych drzewach(4). Ścięte pnie i gałęzie drzew, które nie nadają się już do eksploatacji, moczy się w gorącej wodzie i następnie, poprzez nacinanie oraz wyciskanie, pobiera się sok. Ma on nieco inne właściwości niż ten z pnia drzewa.

Sok lakowy odstawiano się na pewien czas, co pozwalało na oddzielenie się niepożądanych substancji (opadają na dno naczynia). Następnie surowy sok lakowy umieszczano w ciepłym miejscu i mieszano, aby odparować zawartą w nim wilgoć. Surowa laka ma zawartość 25-30% wody, dąży się do tego, aby otrzymać niższe wartości. Kawałki drewna, pył, owady i inne obce ciała usuwano poprzez filtrowanie przez tkaniny oraz namaczanie w soku szmat, do których przyklejały się drobne zanieczyszczenia. Ponowne staranne filtrowanie i mieszanie doprowadzało do uzyskania czystego produktu – ki urushi. W zależności od przeznaczenia, po tym etapie dodawano organiczne oleje, żywice i barwniki (1). Substancje, jakie używano się do rozcieńczania laki, to sproszkowana kamfora oraz terpentyna. Niegdyś laka pakowana była w papierowe tuby lub drewniane pojemniki, dzisiaj jest sprzedawana w metalowych tubkach albo większych puszkach, podobnie jak farby.

Obecnie sok lakowy przywieziony do przetwórni z lasu jest utrzymywany w kontrolowanej temperaturze niezależnej od pory roku. Tam jest podgrzewany w kąpieli wodnej (dawniej wystawiany na słońce) a następnie, tak jak w procesie tradycyjnym, do kadzi wkłada się kłębki bawełny, miesza i ugniata tak, aby usunąć zawarte w soku urushi zanieczyszczenia. Potem laka zostaje odwirowana i filtrowana . Dalsze procedury obejmują nayashi - dokładne ujednorodnienie cząstek lakieru poprzez wymieszanie surowego lakieru w mieszadle z różną prędkością obrotową i czasem mieszania oraz kurome - usuwanie wilgoci, regulację lepkości laki za pomocą umiejętnego podgrzewania. Ważne jest niedopuszczenie do zbyt wysokiej temperatury, która niszczy właściwości laki. Nastepnie prowadzone są zabiegi dla otrzymania poszczególnych rodzajów laki w zależności od tego czy ma być błyszcząca czy matowa, transparentna czy zabarwiona oraz bardziej lub mniej gęsta i lepka.

Pod adresem: https://youtu.be/lbXKIwLGwNA na portalu Youtube można obejrzeć film prezentujący proces pozyskiwania soku lakowego.

Historia

Początki laki skrywa tajemnica, odkrywana stopniowo w miarę nowych badań archeologicznych. W różnych źródłach można znaleźć różne daty odnoszące się do tej sprawy.

„Badając drewno znalezione na stanowisku archeologicznym w prefekturze Fukui, ustalono, że pochodziło ono z drzewa lakowego, które żyło około 12 000 lat temu. Jest to obecnie najstarsze drzewo lakowe w Japonii. Wiele przykładów naczyń ceramicznych, drewnianych pojemników, grzebieni i zużytych ozdób, takich jak kolczyki, w których zastosowano sok z drzewa lakowego jako materiał powłokowy, odkryto na stanowiskach archeologicznych z wczesnego okresu Jōmon, około 7000 do 5500 lat temu. Wiadomo, że lakierem posługiwano się już od tego czasu, jeśli nie wcześniej.” (Rozmowa z Hidaka Kaori, profesorem w Narodowym Muzeum Historii Japonii) (IV).

Archeolodzy pracujący na stanowisku Kakinoshima w Hakodate na Hokkaido odkryli pozostałości wyrobów z laki używanych w Japonii około 9 000 lat temu(III).

Wikipedia podaje, że „Technika dekorowania laką pojawiła się w Japonii ok. 5000-4000 p.n.e”.

Ann Yonemura twierdzi, że „dowody na użycie laki w Japonii zostały odkryte w znaleziskach archeologicznych i datowane są na okres Jōmon (1 tysiąclecie p.n.e.)”(26). Zofia Alberowa pisze: „Początki historii laki japońskiej giną w mrokach czasu bogów. Kroniki Nihongi, skompilowane z początku VIII wieku (...) podają wiadomość o znajomości laki i artystycznym jej stosowaniu już w IV i III w. p.n.e.” (6).

W książce "Laka Japońska" Doroty Róż-Mieleckiej czytamy: „Na podstawie ostatnich znalezisk archeologicznych można przyjąć, że laką pokrywano przedmioty już w połowie epoki Jōmon, a więc 4 lub 5 tysięcy lat temu” (choć w przypisie autorka stwierdza, że co do początków zaistnienia tej gałęzi rzemiosła artystycznego w Japonii badacze nie są zgodni). Były to „dekorowane czarną lub czerwoną laką tace, bambusowe koszyki, grzebienie, spinki do włosów, biżuteria oraz gliniane naczynia. W okresie Yayoi (od IV wieku p.n.e. do IV w. n.e.) pojawiły się lakowane zbroje, w kolejnych wiekach, tzw. kulturze kurhanów (okres Kofun, ok. IV-VII w.), trumny. (...)” (2).

„Najstarsze egzemplarze lakierowanych rzeczy odnoszą się do wczesnego Jomon (ok. 3500-3000 r. p.n.e.).” - w książce „Urushi no waza” znajduje się niezwykle bogaty opis historii dziejów laki japońskiej, począwszy od czasów prehistorycznych, przez wszystkie epoki aż do epoki Edo (1).

ChatGPT, zapytany o najstarsze artefakty laki w Japonii, podaje, iż „The practice of lacquering in Japan dates back to the Jōmon period (approximately 14,000–300 BC). The most ancient examples were discovered at the Kakinoshima 'B' Excavation Site in Hokkaido. These artifacts date back to the Final Jōmon period, roughly 5000 years ago. These findings are often documented in academic research published in journals such as the 'Journal of Japanese Archaeology' or in exhibits and collections of museums specializing in East Asian history, like the Tokyo National Museum.” (ChatGPT 4, zapytanie z dnia 3 lutego 2024 r.)

Melvin i Betty Jahss piszą, że pierwsze wzmianki o producentach laki oraz ustanowienie Cesarskiego Departamentu Laki odbyło się za panowania cesarza Koana w III-IV w. n.e. (7). Co ciekawe, państwo Jahss uważają, że sztuka laki została pierwotnie zastosowana w Chinach i importowana do Japonii, podczas gdy np. Gunter Heckmann twierdzi, iż sztuka laki rozwijała się niezależnie od Chin i była również wynalazkiem japońskim (1). Zapewne nieporozumienie wynika z utylitarnego zastosowania laki. W początkowym okresie była ona związana przede wszystkim z zabezpieczeniem powierzchni różnych przedmiotów przed uszkodzeniami, a charakter dekoracyjny został jej nadany później. Przedmiotem dyskusji może być fakt, na ile dekoracyjna funkcja sztuki laki powstała pod wpływem trendów z kontynentu, a na ile była oryginalnie japońska.

Wydaje się, że można bezpiecznie przyjąć, iż laka jest stosowana w Japonii do celów zabezpieczenia i pokrycia powierzchni od co najmniej 5000 lat, a dla celów zdobniczych od 1500 lat.

Dalsze dzieje japońskiej laki są opisywane w wielu źródłach. Dosyć szczegółowo ujmuje ją np. Martin Feddersen (19) . U.A. Casal ciekawie przedstawia swoje impresje na temat historii laki japońskiej w artykule z 1959 roku. Poniżej zamieszczam skrót tego opisu w formie wybranych fragmentów (28).

„Mówiąc w dużym przybliżeniu, możemy podzielić sztukę laki na trzy okresy: starożytny od okresu Nara do włącznie z epoką Fujiwara (ok. 700 do 1200 n.e.), środkowy okres obejmujący czasy Kamakury i Ashikagi (1200 do 1600), oraz epoka Tokugawa, czyli Edo (1600 do 1850). Pierwszy okres był czasem stabilności, dyscypliny dyktowanej przez chiński konwencjonalizm i jeszcze nierozwinięte możliwości techniczne (...). W okresie od VIII do XI wieku nadal wyraźnie stosowano jako podstawę plecionkę, skórę. Jak wszystkie sztuki, lakiery były wspierane przez silne rozprzestrzenianie się buddyzmu. Do połowy XII wieku nastąpiły ważne zmiany: lakier i złocenia uległy poprawie, osiągnięto lepszą, choć nadal niedoskonałą technikę. Projekt nie był już wykonywany w zarysie z cienkimi wypełnieniami, ale nabrał bardziej zwartego ciała: ta era wprowadziła bardziej olśniewające tło wypełnione w całości drobnym złotym proszkiem (fundame).

(...) Stosowano usztywniające warstwy tkaniny konopnej; obróbka powierzchni była zwykle szorstka, lakier często nieczysty. (...) Podczas gdy symetria nadal dominowała, tradycyjny chiński formalizm w ornamentacji był coraz bardziej porzucany: japońscy artyści znaleźli własny wyraz w dekoracji. Rozmieszczenie projektu stało się asymetryczne, środek ciężkości przesunął się ze środka lub dolnej części panelu, bierna równowaga została odrzucona na rzecz gracji i rytmu. (...) Dokonano dalszych postępów technicznych w zakresie materiałów i ich użytkowania - do płaskiego hiramakie i togidashi dodano teraz reliefowe takamakie. Proszek srebrny, który dotychczas był często używany w połączeniu ze złotem lub samodzielnie jako substytut, praktycznie przestał być stosowany; całkowicie dominowało złoto różnych rodzajów. (...) W epoce Muromachi (1392-1490) osiągamy pierwszy wysoki poziom w pracy z lakierem. Ta era była kluczowa w pozbywaniu się dekoracji lakieru z jej ostatnich pozostałości sztywności: gracja i rytm stały się płynne. Rozkład dekoracyjnych części na powierzchni stał się pełen werwy, a naturalne proporcje były ignorowane, jeśli przez przesadzenie niektórych szczegółów można było wywołać mocniejsze uczucie. Puste przestrzenie były sprytnie wykorzystywane do kontrpozycji, a modne stało się czasami podkreślenie poetyckiego aspektu jakiegoś krajobrazu przez wstawienie kilku ideogramów odnoszących się do znanej strofy, wykonanych ze srebra(...).

Niestety, ten intensywnie artystyczny i postępowy okres poprzedził stulecie zamętu, nędzy, chorób i zniszczenia, tzw. okres sengoku-jidai wojen domowych (1490-1600). Lakiernicy kontynuowali pracę jak najlepiej potrafili, ale występowała praktyczna stagnacja lub regresja, aż do momentu, gdy Toyotomi Hideyoshi (1536-1598) ostatecznie przejął władzę.(...) Hideyoshi zachęcał zarówno samurajów, jak i obywateli do hojnych wydatków na przedmioty sztuki, szczególnie te, które mogły być używane np. podczas ceremonii herbacianej, której był gorącym zwolennikiem. Osobiście interesował się każdą klasą artystów i rzemieślników, hojnie wynagradzał ich za wybitne prace, a nawet sprowadzał specjalistów z kontynentu. (...) Rzemiosło ponownie doświadczyło wyraźnej poprawy pod każdym względem.

Wyrafinowana wirtuozeria złotych lakierów jego czasów zachowała swoją dominację do naszych czasów. Typową cechą lakierów z okresu około roku 1600 jest "ukośna linia". Jeden dolny róg stał się centrum ciężkości: obraz był kompresowany i budowany w wyraźnej trójkątnej formie, hipotenuzie, tak jakby, sięgającej z przeciwnego dolnego rogu do pewnego punktu wyżej po tej stronie. Reszta panelu, często więcej niż dwie trzecie, pozostawała pusta, lub prawie pusta, być może z przesuwającym się wysoko księżycem lub lecącym ptakiem, jako pojedynczym skupieniem (...). Rodzinne herby (mon), które dotychczas odgrywały nieznaczną rolę jako znaki identyfikacyjne, stały się teraz integralną częścią dekoracji lakieru. Tak wielki postęp od surowych konturów VIII wieku do atrakcyjnego produktu XVI wieku, musimy przyznać, technicznie i artystycznie był jeszcze wolniejszy niż to, co przyniosły następne trzysta lat pod wpływem impulsu Momoyama i wynikających z tego reorganizacji społecznych. Jest mniejsza zasadnicza różnica między złotym lakierem, powiedzmy, z IX wieku i wczesnego XVI, niż między lakierem z późnego XVI i wczesnego XVIII wieku. (...) Czas Hideyoshi pozostawił nam jedno wybitne imię, Hon'ami Koetsu (1558-1637), który wynalazł bardzo osobisty styl, używając inkrustacji z masy perłowej i cyny, oraz raczej szkicowych powierzchni złotego lakieru, w dość niekonwencjonalny sposób. (...)

Z początkiem następnego wieku nastała dominacja Tokugawa Ieasu (era Edo) a po kolejnych bitwach i zamętach od 1615 roku zapanował względny spokój przez dwieście pięćdziesiąt lat. Było naturalne, że dobrobyt wzrósł, a wszystkie sztuki i rzemiosła odniosły korzyści. Struktura społeczna Japonii kontynuowała swoją ewolucję, szybciej i głębiej niż można było przewidzieć nawet za dni Hideyoshi. Opis tych procesów, przekraczający zakres pracy, polegałby na szczegółowym omówieniu, jednak dla zrozumienia rozwoju lakierów, należy pokazać główne cechy. Jak można się było spodziewać w tak długim okresie pokoju, rządząca, ale nieproduktywna klasa wojskowa straciła swoją dawną moc (poza centralną administracją), stała się wykastrowana i skrupulatna, konkurowała w luksusie, a nie w męskich czynach. (...) Dopóki tylko arystokracja patronowała sztuce, pozostawała ona ograniczona przez szacunek dla klasycznej tradycji. Z pojawieniem się tej nowej siły nabywczej, bardziej naiwnej, ale także bardziej ekspresyjnej, przestarzałe ideały zostały zastąpione przez bardziej wszechstronne i radosne koncepcje. Prawdą jest, że wiele z dawnego splendoru zostało stracone, z akademickiego punktu widzenia zmiana oznaczała regresję. Ale musimy przyznać, że ten klasycyzm stał się raczej stereotypowy i jałowy pod koniec rządów Ashikaga, a nowo wprowadzone plebejskie fantazje odrodziły sztukę lakierów do niespotykanej dotąd płodności. Lakierowane przedmioty z okresu Tokugawa obejmują ogromny zakres jakości i talentu, a my możemy tylko podać streszczenie każdego okresu. Pierwsza połowa XVII wieku generalnie zachowała manierę Momoyama, a nawet ją w znacznym stopniu rozbudowała. Tło ze złota zastąpiło monochromy, kiri-kane i drobne inkrustacje stały się bardziej powszechne, dodano kolory (...) Był to okres aktywności i pomysłowości, a choć umiar pozostał głównym motywem, dekoracje stały się bardziej przemyślane, bardziej wypolerowane, bardziej naturalistyczne. Typowe dla tego krótkiego, ale ważnego okresu jest to, że projekt nie pozostawał już w obrębie danego panelu, ale przenikał na następną powierzchnię, a części, które rzadko kiedy były widoczne, były wykonywane tak starannie, jak przednia część przedmiotu. Tematy obejmowały wiele rzeczy, ale spokojne ogrody i sceny ze starych romansów - przede wszystkim Genji monogatari - były ulubionymi. Krajobrazy były arbitralnie redukowane do tego, co można było zobaczyć przez okno i traciły swoją wspaniałość. (...) Czystość koncepcji ustąpiła miejsca bogactwu kompozycji, a choć obfita ornamentacja była delikatna i sprytnie rozłożona, już zawierała w sobie ziarna dekadencji i trywialności, które zapanowały stulecie później. Inkrustacje i dodanie kolorów stały się wyraźne, a cieniowanie w złocie znaczne, dzięki większemu zakresowi gradacji proszków metali. (...)

Z powodu nieurodzaju, zakłóceń fizycznych i depresji ekonomicznych, późniejsza część XVIII wieku wyprodukowała niewiele godnego uwagi, ogólnie mówiąc, nastąpił wyraźny spadek jakości na rzecz ilości produkowanych wyrobów. Nagle potrzebowano wielkich ilości lakieru. Wszyscy dostępni rzemieślnicy zostali zmuszeni do pracy na zmiany, duże warsztaty zostały im udostępnione do dyspozycji. Oczywiste jest, że technika i rozeznanie otrzymały szorstki cios. Tematy mogły być dowolne, o ile ich wykonanie nie wymagało dużo czasu, ale dominowały kwiaty i motyle lub pobieżne krajobrazy. Kompozycje wykazywały niewielkie uczucie artystyczne, a drobne detale były praktycznie nieobecne (...) Na szczęście jednak ten gust nie poszedł daleko poza granice pałacu szogunatu.

Następne lata (1804-1830) były świadkami renesansu w złotych lakierach, co było spowodowane zarówno dążeniami możnowładców (daimyō), jak i bogatych mieszczan, którzy zaczęli gromadzić różne małe przedmioty dla kolekcji. Żądali najlepszej pracy i perfekcji proporcji, z obfitością szczegółów, które miały fascynować obserwatora. To był zasadniczo wiek inrō, netsuke, tsutsu, sakazuki, a nawet twórców grzebieni, których produkty były dumnie pokazywane kolegom kolekcjonerom i dawane jako cenne pamiątki. Umiejętności panowania całkowitą władzą nad materiałami pozwoliła krajobrazom i postaciom, kwiatom i owadom być przedstawionymi do takiej doskonałości, że zostały skrytykowane jako "lekkomyślne studia"; są to jednak najdokładniejsze i najbardziej eleganckie lakiery kiedykolwiek wyprodukowane, o niemal niewiarygodnej umiejętności technicznej (...) Ta świeża perspektywa znacznie wpłynęła nawet na najwyższe kręgi, choć pogardzały one "plebejską sztuką". W ciągu półtora wieku od czasów Hideyoshi funkcja przedmiotów lakierowanych zmieniła się: z prawie wyłącznie ceremonialnych rzeczy stały się medium do wyrażania miłości do urody i radości tego temperamentnie rozrywkowego ludu. Gyobu-nashiji teraz podkreślał błysk złotego lakieru, a inkrustacje stały się bardziej drobne. Somada zastąpiła chiński styl obrazów z zastosowaniem masy perłowej, połączeniem konturów muszli i czystego arkusza złota. Wprowadzono sumi-e, aby naśladować słynne obrazy tuszem w ich naturalnym pięknie na złotym lub srebrnym tle, zwiększyła się różnorodność kolorowych lakierów, podczas gdy otaczająca powierzchnia często odtwarzała strukturę drewna. Rzeźbione lakiery stały się bardziej skrupulatne i obejmowały więcej tematów. Ten okres był trzecim wysokim poziomem sztuki lakierniczej. Natomiast końcowe dziesięciolecia Edo zachowały dużo elegancji i kolorowości, ale sztuka laki stała się mniej dokładna w wykonaniu i jeszcze bardziej trywialna w kompozycji. Twórcza żyłka artystyczna została wyczerpana. Wiedza techniczna była najwyższa, ale pośpieszne, gorsze produkty były w pełni dominujące (...)

Z restauracją w 1868 roku społeczny kataklizm zakłócił standardy sztuki, a także etykę dobrego rzemiosła. Ukształtowane klasy straciły swoją pozycję i nie mogły już wspierać artystów, nowobogaccy byli zaniepokojeni wydawaniem pieniędzy i brakowało im wykształcenia. Cudzoziemcy, ludzie co prawda o dobrym smaku, jak niewątpliwie wielu z nich było, błądzili w ciemnościach i zwykle kupowali to, co wydawało im się najbardziej "orientalne", to znaczy krzykliwe lub skomplikowane. Inni, nastawieni na szybki zysk, dostrzegli możliwości nowych rynków i narzucili swoje pomysły, swoje ceny i swoje limity czasowe artystom zmuszonym do ich akceptacji, aby zarobić na życie. Teraz nowa klasa lakierników produkowała tandetne, krzykliwe i sentymentalne wzory, które przemawiały do nieoświeconych mas zagranicznych, i szybko stały się jednym z głównych artykułów eksportowych. Niestety, były równie chętnie kupowane przez samych Japończyków, którzy wierzyli, że wszystko, co odpowiadało zachodniemu klientowi, było szczytem wyrafinowanego gustu. "Fujiyama" i latające żurawie, drzewa wiśniowe i gejsze, łodzie i smoki stały się dominującymi tematami dekoracji, wyrwane z jakiegokolwiek poetyckiego kontekstu, który dotychczas obowiązywał i po prostu mające reprezentować te "dziwaczne" rzeczy, które w oczach wczesnych pisarzy o Japonii były typowe dla jej charakteru. Ostatnia część XIX wieku i następne trzy dekady były więc okresem artystycznego zamętu, bez wyraźnego kierunku, chociaż zdarzali się wyjątkowi, genialni artyści jak na przykład Shibata Zeshin (1807-1891). (...) Z powodu pogorszonych warunków ekonomicznych w czasie wojny i po niej produkcja prawdziwych artystycznych lakierów praktycznie się zatrzymała, stała się zbyt droga, a brakowało zamożnych patronów. Najlepsi pozostali artyści, zaawansowani w wieku, byli zmuszeni do pracy w wytwórniach prezentów reklamowych lub jako instruktorzy w szkołach rzemiosła.”

Tradycyjnie w historii sztuki japońskiej do końca XIX wieku wyróżnia się główne okresy dawnej Japonii, tzw. ery: Jōmon, Yayoi, Kofun, Asuka, Nara, Heian, Kamakura, Muromachi, Momoyama, Edo i Meiji. W tej kolejności, skrótowo można przedstawić najważniejsze cechy dla laki w poszczególnych latach.

Okres Jōmon (ok. 14 000–300 p.n.e.):

• Wykorzystywanie laki głównie dla celów konserwacyjnych wyrobów z ceramiki, drewnianych, bambusowych, muszli i rogu.

• Początki stosowania technik wyróżniających warstwy (gruntu z laki pomieszanej z trocinami (urushi kokuso) i powłoki wierzchniej), a pod koniec tego okresu także kilku warstw nakładanych po wygładzeniu poprzedniej).

• Stosowanie zarówno surowej laki jak i z domieszkami (laka czarna i czerwona).

Okres Yayoi (ok. 300 p.n.e.–300 n.e.)

• Generalnie spadek użycia laki.

• Początki stosowania laki do pokrywania i zdobienia przedmiotów użytku codziennego jak grzebienie, rękojeści, łuki, tarcze, elementy zbroi, miski drewniane itp.

• Wprowadzono kolejne warstwy gruntujące z laki zmieszanej z gliną (jinoko).

• Pojawiają się proste wzory dekoracyjne w formie geometrycznej.

Okres Kofun (ok. 300–538):

• Produkcja, użytkowanie i poziom techniki wyrobów lakowanych wyraźnie maleją

• Stosowane materiały to głównie drewno i skóra, rzadko kiedy z zastosowaniem gruntu, malowano głównie czarną laką nakładając warstwy jedna na drugą i wykańczając laką transparentną.

• Podobnie jak w poprzednich okresach, zdobienia były nieliczne, co wskazuje na przeważający cel laki jako zabezpieczenie różnych przedmiotów przed uszkodzeniem, wilgocią i gniciem.

Okres Asuka (538–710):

• Wprowadzenie buddyzmu mające duży wpływ na sztukę laki. Od tego okresu można mówić o artystycznym wykorzystaniu laki, choć może nie w sensie malarskim, a raczej figuratywnym.

• Zastosowanie nowych materiałów – papieru i tkanin.

• Powrót do dawnych technik i rozwój nowych stosowanych do różnego rodzaju pudełek-pojemników, dekoracji sarkofagów i urn.

• Produkcja rozwiniętej następnie w epoce Nara techniki „suchej laki” (kanshitsu), która polegała na nakładaniu nasączonych laką szmat na glinianą formę, po czym po utwardzeniu laki glinę usuwano. Inny wariant kanshitsu wykorzystywał drewniane szkielety.

• Coraz większa ilość wyrobów z laki powiązana z religią buddyzmu.

• Wykorzystanie laki do pokrywania większych powierzchni, jak na przykład wrota, ściany i słupy w świątyniach. „Laka była stosowana głównie jako dekoracja budynków, przedstawień buddyjskich, a nawet szat kapłanów” (7). Jednak artefakty z tego okresu produkowane w Japonii często trudno odróżnić od importowanych z Chin.

Okres Nara (710–794):

• Napływ idei, wyrobów i technologii z Chin. Pojawiła się technika laki rzeźbionej (czasem nazywanej wprost „laka chińska” tsuishi).

• Wykorzystanie jako podłoża materiałów wyspecjalizowanych (drewna cypru – hinoki, cedru-cryptomerii – sugi) w miejsce często wcześniej wykorzystywanej skóry.

• Technicznie, nakładanie laki coraz bardziej wysublimowane, kładziono różne warstwy gruntu (shitaji), stworzono procedury stosowane praktycznie w całej dalszej historii laki.

• Zdobienie przedmiotów kultu, rzeźb buddyjskich, masek gigaku, mis, czarek, pudełek (bako), mebli, przyborów toaletowych, instrumentów muzycznych.

• Użycie głównie laki czarnej i transparentnej. W zdobieniach pojawiają się elementy metalowe – mieszaniny różnych substancji ze sproszkowanym złotem i srebrem, a także pokrywanie metalową folią. Spotyka się także stosowanie masy perłowej (raden) oraz wykorzystanie innych materiałów, jak np. skorupa żółwia. Złocenia wykonywano malując pędzlem mieszaninę laki i proszków metali, jednak pierwszy raz w tej epoce zastosowano techniki będące protoplastą dla techniki „prószenia” – maki-e, w późniejszych okresach charakterystyczną w odniesieniu do laki japońskiej.

• Cesarz Kotoku w połowie 7 wieku tworzy specjalny urząd zatrudniający najlepszych artystów laki (7), a nieco później powstaje cech lakierników.

• Pojawiają się dekoracje w postaci przedstawień roślin i różnych wzorów geometrycznych.

• Niektórzy lakiernicy zaczynają podpisywać swoje dzieła.

Niektórzy autorzy twierdzą, że to, co przetrwało w laki z okresów Asuka i Nara, jest mówiąc ogólnie sztuką kontynentalną. Wiele z artefaktów mogło być faktycznie wyprodukowane przez Koreańczyków lub Chińczyków, a tylko niektóre przez ich japońskich uczniów (19), choć inni uważają, że udział rdzennych twórców był większy.

Okres Heian (794–1185):

• Ustają kontakty z Chinami. Bezkrytyczne naśladowanie wzorów chińskich ulega osłabieniu. Rozwija się twórczość typowo japońska.

• Wśród zdobionych przedmiotów dominują pudełka tebako i suzuribako, lustra, meble, parawany, lektyki, instrumenty muzyczne i wiele wyrobów codziennego użytku, jak np. wachlarze, pochwy mieczy, siodła, latarnie, naczynia itp.

• Wprowadzane są wzmocnienia z tkaniny i okuć na brzegach oraz łączeniach.

• Złocenia nakładane pędzlem zastąpiono rozkwitającą techniką „prószenia” (makie) różnymi gradacjami metali, głównie złota. Kontynuowano nakładanie folii złotej w płatach albo w sposób zmodyfikowany w formie małych geometrycznych kawałków.

• Rozwija się technika togidashi, pokrywania dekoracji warstwą laki, którą następnie zeszlifowuje się, a w jednej powierzchni pojawia się obraz wraz z tłem. Pojawia się także technika fundame – pokrywania jednolicie całej powierzchni powłoką metalową (z proszków lub płatków).

• Kreowana jest nowa estetyka zdobienia. Zamiast symetrii pojawia się asymetria i poetyckie kompozycje, dominują elementy przyrodnicze, mitologiczne i puste przestrzenie oraz przedstawienia fragmentów, wycinków w miejsce całości tematu.

• Duże zapotrzebowanie dworu cesarskiego i świątyń powoduje wzrost produkcji laki używanej do dekoracji mebli. Artystycznie motywy kierują się w stronę wysublimowanych gustów arystokracji. „Postawiono na wyrafinowaną prostotę, asymetrię, wolne powierzchnie, fragmentaryczność i sugestię,” co zbliżyło dekoracje laki do malarstwa (6).

• Typowy dla chińskich przedstawień postaci stylizowanych i pozbawionych wyrazu zostaje powoli zastąpiony przez bardziej swobodne podejście, wyrażające rytm i ruch oraz indywidualną ekspresję twarzy.

Okres Kamakura (1185–1333):

• Epoka samurajów odbija się w sztuce. Pojawia się tematyka militarna. Kultura dworska okresu Heian ustępuje kulturze wojowników. Subtelność zostaje zastąpiona przez motywy proste i bogate zdobienia złotem.

• Powszechnie zastosowano nowe techniki hiramakie (niski relief) i takamakie (wysoki relief).

• Wprowadzono nową masę do warstw gruntujących sabi (pumeks, woda i laka). Powstaje technika nashi ji (skórka gruszki japońskiej). Stosuje się też kamakura-bori - technikę zbliżoną do chińskiej metody tsuishu.

• Motywy są bardziej realistyczne, silniejsze w wyglądzie, ostrzejsze, bardziej detaliczne, choć nadal króluje przyroda. Widoczne są wpływy buddyzmu Zen.

• Zamówienia kierowane ze świątyń i dworu powiększają się o mecenat shogunatu.

Okres Muromachi (Ashikaga) (1336–1573):

• Okres rozkwitu sztuk plastycznych. Pojawiają się pejzaże inspirowane malarstwem chińskim tuszem. Rozwijano lakowe techniki rzeźbiarskie kamakura bori (malowanie na przemian czarną i czerwoną laką, co po przetarciu dawało efekt trójwymiarowy) i chinkin (wydrapywanie, grawerowanie i wypełnianie laką).

• Dominuje estetyka zen – czarne tło, delikatne rysunki. Ciekawa tendencja - podczas gdy wcześniej Japończycy korzystali ze wzorów chińskich, teraz chińscy rzemieślnicy przyjeżdżają do Japonii, żeby uczyć się technik makie.

• Przedmiotami chętnie zdobionymi są utensylia do chadō (ceremonia herbaty) i rozpoznawania zapachów (kōdō) oraz przybory do malowania/pisania.

• Dzieła są prostsze, bardziej artystyczne, co zmienia się na przełomie XV i XVI wieku. Lata 1467–1573 to okres sengoku jidai - permanentnej wojny domowej. W tym okresie następują pewne zmiany w kompozycji. W miejsce subtelności, zwiewności i intelektualnych doznań pojawiają się bardziej realistyczne, monumentalne i ekspresyjne, zmysłowe obrazy.

Julia Hall Bartholomew w artykule z 1912 roku pisze: „Do X wieku projekt był prosty, ale mniej więcej w tym czasie stał się bardziej skomplikowany. Szlachta zaczęła używać artykułów zdobionych złotym lakierem. W XII wieku niemal każdy przedmiot był lakierowany złotem, nawet powozy. W tym czasie lakarz i artysta byli odrębnymi jednostkami: ten pierwszy wykonywał przedmiot i nadawał mu piękną powierzchnię, a artysta malował dekorację. Pomiędzy XII a XV wiekiem nastąpił pewien niewielki postęp, ale nie było to nic niezwykłego aż do początków szogunatu Tokugawa około 1600 roku n.e. Następnie szeroko rozwinęła się sztuka; pojawiła się szansa na zaspokojenie estetyczne, a poczucie piękna zaczęło wpływać na ogólną sytuację. W tamtych czasach, kiedy daimyō zachęcali do sztuki i rzemiosła, produkowano na ich użytek wybrane dzieła, wymagające nieograniczonego czasu i najwyższej staranności. Lakarz i artysta zjednoczyli się wówczas w jedno, co zaowocowało powstaniem dzieł o najwyższych walorach technicznych i artystycznych. Robotnik był ubrany, zakwaterowany i karmiony przez daimyō, któremu służył. Mając w ten sposób zaspokojone swoje potrzeby i zdobywając uznanie jakością, a nie ilością swoich produktów, wykonywał swoją pracę z wielką umiejętnością i cierpliwością, a jego jedynym celem było wytwarzanie artykułów najwyższej urody i doskonałości oraz zadowalanie swego feudalnego pana”. (27)

Okres Momoyama (1573-1615)

• Sztuka laki, podobnie jak inne sztuki, rozwija się pod shogunów. Wzrasta zainteresowanie zdobieniem przedmiotów osobistego użytku, w tym ważnego elementu nowej mody – inrō.

• Wśród technik preferuje się makie, nashiji, chinkin bori, w użyciu jest więcej odcieni i kolorów. Łączone są różne metody, aby otrzymać najbardziej optymalne efekty. Laka osiąga niezwykle wysoką jakość.

• Zdobienia poświęcone są głównie motywom kwiatów i innych roślin jesieni, (często chryzantemom i paulowni).

• Na wyrobach umieszczane są herby rodowe mon oraz symbole siły - orły i woły. Charakterystyczny jest motyw kół zanurzonych w wodzie lub piasku.

• Przeważa kompozycja oparta na przekątnych, gdzie dekoracja zaczyna się w narożniku i czasem asymetrycznie „wypływa” poza brzegi przedmiotu przechodząc na kolejne powierzchnie.

• Po raz pierwszy wśród motywów pojawia się namban, czyli elementy europejskie (w związku z pierwszymi kontaktami Japończyków z żeglarzami portugalskimi i holenderskimi).

Okres Edo (Tokugawa) (1603–1868):

• Edo (Tokugawa) to długoletni okres pokoju i izolacji Japonii, co wpłynęło na zmiany społeczne skutkujące rozwojem warstwy mieszczańskiej. Powstaje duży rynek zbytu dla laki. Drogie i piękne wyroby lakowe są cennymi prezentami i ukazują status właściciela. Mieszczanie, nie mogąc posiadać broni i innych przywilejów, jak np. rezydencje, realizowali swoje ambicje przez nabywanie dzieł sztuki.

• Okres Edo to szczyt osiągnięć technicznych i stylistycznych w sztuce laki. Perfekcja techniczna i biegłość w kopiowaniu mistrzów.

• Tendencja do prezentacji naturalizmu i scen z codziennego życia. Na przykład zamiast idealistycznych bezimiennych pejzaży prezentowano konkretne widoki z faktycznie istniejących miejsc.

• Do przedmiotów pokrywanych laką dołączają tacki bon i pojemniki na żywność jubako, a popularność inrō rośnie.

• Łączone są różne techniki, i w jednym obiekcie można znaleźć zarówno togidashi, jak i takamakie i hiramakie, inkrustacje z perłowca oraz elementy z metali innych niż złoto i srebro (ołów, cyna). Wykorzystywane są wszelakie materiały surowe: drewno, bambus, skorupki jaj, ziarna, sznurek, rośliny, kość słoniowa, ceramika, szkło, malachit, koral i nowe barwniki.

• W kompozycji przeważają elementy abstrakcyjne, efekty impresjonistyczne, traktowanie powierzchni jako całości. Motywy zdobnicze są jednak eklektyczne – obok lekkości, elegancji, kunsztu mistrzów i inspiracji malarstwem pojawia się przepych ornamentyki i przerost formy nad treścią.

• Epoka mistrzów laki. Funkcjonują szkoły artystyczne laki, jak np. Kōami, Koma, Kajikawa, Soetsu, i unikalni artyści, jak np. Shibata Zenshin, Ogata Korin, Hon’ami Koetsu, Ritsuo (Ogawa Haritsu), Masanari, Doho i inni.

Okres Meiji (1868–1912):

• Upadek warsztatów inrō wskutek zmiany sposobu ubierania na europejski. Fascynacja Zachodem skutkuje lekceważeniem dla tradycji. Nowoczesne materiały powoli eliminują stosowanie laki jako tworzywa zabezpieczającego przed uszkodzeniami.

• Dla twórców laki ratunkiem staje się eksport do Europy, ale wyroby tracą na jakości i wymiarze artystycznym. Dominują kompilacje i kopie. Estetyka laki oparta na makie często jest zastępowana bogatszą kolorystyką.

• W miejsce szerokiego grona odbiorców zainteresowanie laki przenosi się na znacznie mniejszą liczbę kolekcjonerów i osób poszukujących orientalnych wyrobów. Przedmioty pokrywane laką dobrej jakości są kosztowne, bo wymagają dużego nakładu pracy i czasu, zatem w szczególności dzieła jednostkowe z laki przestają być wyrobem poszukiwanym, wobec konkurencji substancji i technologii znacznie tańszych spełniających podobne funkcje.

Ciekawe są spostrzeżenia w rozmowie przeprowadzonej przez Sawaji Osamu z Hidaką Kaori, profesor Narodowego Muzeum Historii Japońskiej w Sakura (Chiba) niedaleko Tokio (VII), której fragmenty poniżej:

„(SO) Lakier był głęboko związany z kulturą i życiem Japończyków od czasów starożytnych. (…)

(HK) Tak czy inaczej, powodem rozprzestrzenienia się lakieru w całej Japonii było to, że był niezwykle użyteczny. Na przykład nałożenie lakieru na pojemnik zapobiega wyciekaniu wody i zwiększa jego trwałość. Sprawia, że przedmiot staje się piękny także po namalowaniu. Używano go również jako kleju do łączenia połamanych kawałków ceramiki.

(SO) Techniki lakierowania były udoskonalane od okresu Heian (koniec VIII do końca XII w.), kiedy to w Japonii rozkwitła kultura dworska. Jakiego rodzaju techniki opracowano? (HK) Najbardziej znaną techniką jest maki-e. W tej technice dekoracyjnej pędzel służy do rysowania wzorów w lakierze na powierzchni wyrobów lakierowanych. Następnie posypuje się złoty lub srebrny proszek, który przykleja się do lakieru przed wyschnięciem lakieru. Pochodzenie maki-e nie jest znane, ale wiemy, że wyroby z laki maki-e zaczęto produkować w Japonii od VIII wieku. Maki-e doświadczyło wielkiego rozwoju w okresie Heian, kiedy kwitła kultura arystokratyczna. Lakier, złoto i srebro były niezwykle cenne, a maki-e było bardzo kosztowne. (…) Maki-e było ważną metodą wyrażania arystokratycznego poczucia piękna. W tym samym okresie w innych częściach Azji Wschodniej produkowano wyroby lakierowane, ale maki-e w ogóle nie było używane. Z tego powodu od X wieku maki-e było eksportowane do innych krajów azjatyckich jako specjalność Japonii i zyskało dość dużą popularność.

(SO) W jaki sposób wyroby z laki rozprzestrzeniły się później wśród ogółu społeczeństwa w Japonii?

(HK) Ponieważ wyroby lakowe używane przez arystokrację miały wiele nakładających się na siebie warstw lakieru, wymagało to dużej ilości lakieru i było niezwykle drogie. Jednak około XI wieku opracowano metodę wytwarzania gotowych wyrobów lakierowanych za pomocą jednej lub dwóch warstw lakieru na początkowej szorstkiej powłoce namalowanej na słojach drewna przy użyciu mieszaniny sproszkowanego węgla drzewnego i garbników persimmonowych (…) W okresie Edo, kiedy szogunat Tokugawa rządził Japonią przez około 260 lat, począwszy od początku XVII wieku, różnorodność produktów malowanych lakierem dramatycznie wzrosła wraz z rozwojem technik rzemieślniczych. Na przykład hełmy, zbroje i inna broń, sprzęt dla koni i meble. Ale dla większości ludzi wyroby lakierowane były drogie. Kiedy odbywały się ceremonie, takie jak śluby i pogrzeby, na posiłki gromadziły się duże grupy ludzi, dlatego konieczne stało się użycie wielu elementów lakierowanej zastawy stołowej. Jednak przygotowanie całej tej lakierowanej zastawy nie było łatwe dla jednej rodziny. Z tego powodu częstą praktyką było pożyczanie zastawy stołowej od innych rodzin lub dzielenie się nią we wspólnocie. (…)

Osobiście używam miski oraz inne lakierowane przedmioty i mają one wiele zastosowań. Na przykład laka słabo przenosi ciepło i nie jest gorąca w dotyku nawet przy bardzo ciepłych napojach, przez co nie stygną one szybko. Niezwykle lekka, daje uczucie miękkości, gdy trzyma się ją w dłoniach lub przykłada do ust.”

Rodzaje Laki

Obecnie badania wskazują, że „głównym składnikiem soku lakowego jest urushiol, który stanowi 60-75%, reszta to woda ok. 25%, albumen 2%, guma podobna do gumy arabskiej 4% i niewielkie ilości enzymu laccase (1). Japońscy chemicy jeszcze pod koniec XIX wieku przeprowadzili badania laki. Stwierdzono, że „laka ma słodkawy zapach, irytujący smak, pali się jasnym płomieniem i emituje gęsty czarny dym. Wygląda jak szarawa, gęsta maź. Pozostawiona na powietrzu wytwarza „kożuch”, który zabezpiecza pozostałą zawartość” (IV).

Przez setki lat drogą różnych doświadczeń, w Japonii producenci laki wraz ze stosującymi ją rzemieślnikami i artystami wykorzystywali, wynaleźli i doskonalili różne rodzaje tego tworzywa. Laka różni się w sposób naturalny w zależności od wielu czynników. Różnice dotyczą regionu i miejsca, w którym rosną drzewa, sezonu, wieku drzew, tego, w jakiej porze roku zbierany jest sok i tego, z jakich części drzewa został pozyskany. Kolejne różnice związane są z technologią obróbki i stosowanych domieszek.

Generalnie rodzaje laki różnią się w zależności od składu i sposobu użycia. W uproszczeniu dzielą się na lakę surową z różnymi dodatkami lub bez dodatków oraz lakę kolorową uzyskiwaną poprzez dodanie pigmentów i innych składników (głównie czarna, czerwona i o żółtawym zabarwieniu). Pod względem sposobu użycia laka może być wykorzystana do gruntowania, nakładania warstw pośrednich oraz do warstw wykańczających z polerowaniem lub bez. Istnieją też rodzaje laki do celów specjalnych, jak np. klejenie lub prószenie.

Najbardziej znanych jest kilkanaście rodzajów.

Laka surowa

Ki urushi – surowa laka, z pnia żywego drzewa, zbierana latem i jesienią. Jesienny zbiór ( sakari urushi) ma najwyższą jakość i najmniejszą zawartość wody. Używana w naturalnej postaci oraz z dodatkiem różnych substancji. Przecietnie zawiera 25% wody przed rafinacją

Seshime – laka z gałęzi. Uważa się, że ma niższą jakość niż ki urushi, ale za to jest ekstremalnie twarda po utwardzeniu, choć utwardza się bardzo długo (nawet 20 dni). Używana głównie do gruntowania. Jest bardziej twarda od ki-urushi, stąd była też używana do malowania pochew na miecze, tarcze itp.

Nakanuri urushi – świeża laka, odwodniona, używana do średnich warstw.

Laka transparentna

Kijiro urushi – czysta laka, bez oleju, transparentna z domieszką 10% gamboge (sok z indyjskiego drzewa Garcinia). Używana w połączeniu z barwnikami albo do prześwitujących powłok.

Kijomi urushi – filtrowana surowa laka z 25% zawartością wody. Twardnieje lepiej i szybciej. Najlepszy gatunek ki-urushi, często mieszany z barwnikami na czarno.

Syuai urushi – sok nierafinowany, z dodatkiem oleju.

Shunkei urushi – laka przezroczysta z domieszką 20% oleju i dodatkiem żywicy. Używana do wierzchnich warstw.

Hakushita urushi – transparentna laka używana jako klej dla metalowych folii.

Shuai urushi – laka bogata w olej (10-30%) , po nałożeniu błyszcząca, używana do mieszania z barwnikami. Jasnobursztynowa, bliska przezroczystości shuai jest używana jako pośrednik w osiąganiu innych kolorów (z wyjątkiem czarnego). Odmianą jest suki nuritate urushi, nieco niższej jakosci

Laka barwiona

Laka naturalna w kontakcie z powietrzem brązowieje i ciemnieje. Przez to dawniej paleta kolorystyczna była bardzo ograniczona. Praktycznie do XVIII wieku w użyciu były wyłącznie substancje wywołujące po zmieszaniu z laką kolory czerwony i czarny. Później wykorzystywano barwniki naturalne otrzymując pięć kolorów: czarny, czerwony, niebieski, zielony i żółty. Dopiero w XIX wieku wprowadzono nowe, a później syntetyczne barwniki umożliwiające uzyskanie innych barw i odcieni. Do barwienia laki stosowano różne komponenty. Do laki czerwonej używano naturalnego cynobru (siarczek rtęci), tlenku żelaza-rdzy (benigara) a także komponentów roślinnych (egoma, gardenia). Dla uzyskania czarnego koloru domieszki zawierały smołę (sadzę) ze spalania żywicy sosnowej albo spreparowane opiłki żelaza. Przy innych kolorach (żółty, zielony, brązowy) stosowano pigmenty z siarczku arsenu, indygo, cynobru.

Ro urushi (kuro) - laka czarna uzyskiwana przez mieszanie ki-urushi lub kijiro (lepszej jakości) z opiłkami żelaza gotowanymi w occie ryżowym. Warstwy wierzchnie po wypolerowaniu błyszczące „do lustra”. Z czasem lekko brązowieje i matowieje. Występuje w odmianach kuro nakanuri urushi (bez oleju), kuro nuritate urushi (z dodatkiem oleju), kuro roiro urushi (półprzezroczysta, podobna do kijiro, ale barwiona na czarno). Czarna laka występuje także w postaci mieszaniny z sadzą powstającej ze spalonej sosny albo z procesu palenia świec zamiast opiłków żelaza.

Shu urushi – laka surowa lub transparentna z dodatkiem oleju i barwiona na czerwono. Po aplikacji nie wymaga szlifowania i polerowania.

Nashiji urushi - transparentna, znana pod określeniem „skórka gruszki japońskiej”. Uzyskiwana ze starszych drzew, wysokiej jakości laka jest mieszana z gamboge (sok z indyjskiego drzewa Garcinia, zabarwiający lakę na żółtawy odcień). Używana głównie do pokrywania drobnych kawałków złota i innych metali przy wykończeniu wnętrza wyrobu albo w celach artystycznych.

Inne rodzaje

Nuritate urushi – surowa laka z dodatkiem terpentyny i to-mizu (wody z odrobinkami kamienia po szlifowaniu miecza). Używana do wierzchnich warstw gorszej jakości, taniej laki, pozostawiona bez szlifowania i polerowania.

Jo-hana urushi – podobna do nuritate, lecz z dodatkiem oleju sezamowego, używana do bardziej pospolitych wyrobów, pozostawiona bez szlifowania i polerowania.

Rose urushi – mieszanka kuro i kijomi albo seshime, używana do umocnienia proszków metali.

Mieszaniny stosowane przy procedurach nakładania laki

Ponieważ laka była zawsze dość drogim surowcem, a także z powodu konieczności nakładania jej cienko, do grubszego gruntowania, wypełniania ubytków i spodnich warstw stosowano różnego rodzaju mieszaniny typu dzisiejszych szpachlówek. Zwykle składały się z gorszych (tańszych) gatunków laki oraz materiałów takich jak włókna roślinne i glina.

Kokuso – strzępki tkaniny z konopii lub juty zmieszane z krochmalem ryżowym i laką seshime tworzą gęstą pastę.

Jinoko – sproszkowana palona glina i laka seshime w proporcji 1:2, inne proporcje także są stosowane, oraz dodatek krochmalu ryżowego.

Tonoko – podobna do Jinoko z zastosowaniem innej, delikatnej glinki o różnych gradacjach (Mount Mari).

Kiriko – mieszanka jinoko i tonoko plus laka seshime.

Sabi - 2 części glinki tonoko i 1,5 części seshime z 1 częścią wody.

Mugi-urushi – „pszeniczny lakier”, mieszanka laki seshime i mąki. Używana do tkanin wzmacniających połączenia drewniane.

Nori urushi – pasta ryzowa i ki urushi w proporcji 1:1 używana do aplikacji zabezpieczającej papier lub tkaniny .

Aktualnie w sklepach w Japonii sprzedawana jest laka w tubkach i dla przykładu w sklepie Watanabe Shoten w Tokio można znaleźć następujące rodzaje laki: seshime, kijiro, roiro, syuai, kuro nuritate, kuro nakanuri, kijomi oraz laki barwione. Ceny są zróżnicowane w zależności od pochodzenia laki (z Japonii lub z Chin) oraz jej jakości i kształtują się na poziomie od 1500 do 8000 jenów za małą tubkę 40 gram (ok. od 40 do 220 zł) (VIII). Do tego trzeba jeszcze doliczyć koszty transportu i cło. Lakę można nabyć także w sklepach internetowych w Europie, niemniej wybór jest mniejszy, a ceny znacznie wyższe.

Technologia nakładania laki

Laka japońska przez 2 tysiące lat, aż do prawie całkowitego upadku w końcu XIX wieku, rozwijała się dynamicznie ale raczej pod wpływem różnych prądów artystycznych, bowiem od strony technologicznej większość zasad i procedur została wypracowana już bardzo dawno.

Materiał, który ma być pokryty laką bez dodatkowego zdobienia lub przed przystąpieniem do ewentualnego zdobienia, musi być odpowiednio przygotowany. Poza szczególnymi technikami laki nie wymagającymi utworzenia powłok stanowiących „tło” w większości przypadków takie tło powstaje w wyniku wieloetapowej technologii. W przypadku np. naczyń takich jak miski, talerze itp. końcowym efektem jest właśnie to tło czyli jednolita specjalnie przygotowana powierzchnia lakowa.

Jak wspomniano wyżej laka nie „schnie” poprzez reakcje utleniania w kontakcie z powietrzem lub analogicznych procesach jakie maja miejsce przy stosowaniu farb itp. mediów. Proces „schnięcia” (twardnienia) polega na polimeryzacji przy udziale enzymów w kontakcie z powietrzem o wilgotności 85% i temperaturze ok. 20 stopni Celsjusza. Żeby to osiągnąć umieszcza się polakierowane przedmioty w specjalnych skrzyniach, szafach zwanych muro , które dawniej spryskiwano wodą lub wykładano mokrymi szmatami a prace wykonywano w okresach, kiedy temperatura była właściwa. Obecnie wykorzystuje się szafy podgrzewane elektrycznie wyposażone w urządzenia zapewniające odpowiednią wilgotność (nawet posiadające automatykę sterowania). Czas utwardzania zależy od substancji jaką został aktualnie pokryty został przedmiot. W przypadku cienkich warstw samej laki wystarczy 8-10 godzin, w przypadku grubych warstw np. kokuso albo jinoko czas ten wydłuża się znacznie nawet do kilku dni a nawet tygodni.

Procedury nakładania laki dzielą się generalnie na trzy części :

Shitaji nuri ( warstwy gruntujące)

Naka nuri (wartswy pośrednie)

Uwa nuri ( warstwy wierzchnie)

W książce „Urushi no waza” autorzy zamieszczają wykaz czynności niezbędnych do nakładania laki obejmujących ok. 20 etapów (1). Należą do nich, bez uwzględnienia przekazania wyrobu do schnięcia (utwardzania) :

1.kiji -przygotowanie podłoża np. z drewna

2.suikomidome – zagruntowanie podłoża warstwą ki urushi

3.karatogi – szlifowanie na sucho papierem ściernym ( w dawnych czasach używano ostu, który ma w łodygach kryształki)

4.nunobari – porycie powierzchni wilgotna tkaniną przez przyklejenie za pomocą nori urushi

Ten krok w wielu przypadkach jest pomijany, jeśli nie jest wymagane wzmocnienie podłoża albo wykonywany tylko we fragmentach wyrobu (złącza, brzegi itp.)

5.karatogi – szlifowanie na sucho papierem ściernym

6.jitsuke – zgrubny grunt przez nałożenie jinoko szpachelką

7.karatogi – szlifowanie za pomocą szorstkich kamieni (toishi)

8.kirikotsuke - środkowy grunt, nakładanie jinoko pomieszanego z tonoko, woda i ki urushi szpachelką

9.karatogi – szlifowanie za pomocą szorstkich kamieni

10.sabitsuke – najwyższa warstwa gruntująca tonoko z wodą i ki urushi nakładana szpachelką

11. sabitogi – szlifowanie kamieniami o wyższej gradacji

12.sabitsuke – kolejna warstwa gruntująca nakładana szpachelką

13. sabitogi – szlifowanie kamieniami o wyższej gradacji

14.suikomidome – aplikacja ki urushi malowana pędzlem

15.sumitogi – szlifowanie na mokro węglem drzewnym

16.shitanuri – pierwsza warstwa czarnej laki (naka nuri urushi) malowana pędzlem

17.shitanuri togi - szlifowanie na mokro węglem drzewnym

18.nakanuri - druga warstwa czarnej laki (naka nuri urushi) malowana pędzlem

19.nakanuri togi - szlifowanie na mokro węglem drzewnym

20.uwanuri - trzecia warstwa czarnej laki (naka nuri urushi)z wykorzystaniem roiro urushi ( możliwie najwyższej jakości) malowana pędzlem

21.uwanuri togi - szlifowanie na mokro węglem drzewnym

22.roiro sumi togi – szlifowanie za pomocą tzw. „kryształu”(dawniej za pomocą specjalnego węgla drzewnego z magnolii, camelii i paulowni -roiro sumi)

23.doozuri – szlifowanie za pomocą tonoko zmieszanego z olejem (dawniej wykorzystywano sproszkowany palony róg jelenia)

24.roiro migaki – ostateczne polerowanie z wykorzystaniem 6 dodatkowych kroków

24a. aplikacja cieniutkiej warstwy kijomi urushi

24b. polerowanie pastą polerującą

24c. aplikacja cieniutkiej warstwy kijomi urushi

24.d polerowanie pastą polerującą

24.e aplikacja cieniutkiej warstwy kijomi urushi (czasem dodaje się dodatkowo wytarcie nałożonej kijomi papierem pozostawiając niezwykle cienki film z laki)

24f.ostateczne polerowanie pastą na skórze (dawniej opuszkiem palca)

Wyżej wymieniona technologia skutkuje otrzymaniem czarnej laki wypolerowanej „do lustra”, bez skaz na wszystkich powierzchniach i elementach obrabianego przedmiotu.

Oczywiście stosowane są także techniki, w wyniku których otrzymuje się lakę matową, symulującą inne materiały jak metal, kamień albo wykorzystującą fakturę podłoża (tkanina, plecionka, sznur, surowe drewno itp.). Te przypadki są opisane w osobnym artykule pod tytułem „Techniki i motywy”.

Raymond Bushell podaje wykaz kilkudziesięciu etapów pracy przy użyciu laki w ramach opisu tworzenia inro. Są to miedzy innymi czynności związane z przygotowaniem odpowiedniego przedmiotu wykonanego z papieru, drewna lub innego materiału, gruntowania, szlifowania , polerowania, nakładania warstw pośrednich i wykańczających a następnie ok. 20 etapów zdobienia w technice makie (20). Bushell prezentuje też kolejne kroki właściwe dla przygotowania technik, które wykorzystują masę perłowa (muszlę ślimaka aogai) - raden.

Poniżej wygląd kolejnych warstw (na podstawie informacji zawartych w "Japanese lacquer Nambokucho to Zenshin")

(31)

1. aplikacja persimonu/ki urushi 2. aplikacja kokuso 3. aplikacja tkaniny 4 i 5. aplikacja jinoko 6. aplikacja tonoko 7,8,9,10. aplikacja tonoko o coraz mniejszej gradacji , pomiędzy aplikacjami szlifowanie na mokro kamieniem i węglem 11. ostateczna warstwa gruntu po aplikacji ki urushi zmieszanej z węglem 12. aplikacja czarnej laki 13. szlifowanie na mokro kamieniem 14,15,16,17,18,19,20,21 na przemian nakładanie coraz lepszej jakościowo czarnej laki ze szlifowaniem węglem z magnolii 22. polerowanie sproszkowanym rogiem jelenia

W różnych źródłach wymieniane są także inne, tradycyjne nazwy procedur stosowanych przy nakładaniu laki. Poniżej zestawienie kilkunastu z nich w kolejności alfabetycznej.

Dōzuri (metoda polerowania)

Polega na polerowaniu polakierowanej powierzchni mieszaniną proszku tonoko i oleju rzepakowego za pomocą kawałka szmatki.

Kawari nuri (specjalne techniki zdobienia)

Nakładanie laki przy różnych technikach zdobienia . Mogą to być techniki z użyciem maki-e, skorupki jajek, użycie folii metalowej, roślin, nasion itp..

Kijiro-nuri (laka przezroczysta)

Pokrywanie górnej warstwy używa się transparentnej laki. Często stosuje sie ją bezpośrednio na podłoże ( np. drewno) aby uwidocznic rysunek słojów lub fakture.

Kirikotsuke (średnie warstwy gruntujące)

Nakładanie szpatułką kiriko (laka, woda i tonoko z jinoko)

Kyūshitsu (ogólna nazwa nakładania warstw laki)

Polega na wielokrotnym nakładaniu szpatułką spodnich (shitanuri), środkowych (nakanuri) i górnych (uwanuri) wartsw laki i ich szlifowaniu. W zależności od sposobu górna warstwa jest polerowana (roiro shiage) lub pozostawiona bez zmian (nuritate).

Kokuso shitaji (szpachlowanie)

Nakładanie szpatułką spodniej warstwy gruntującej i pokrywającej ubytki/skazy drewna. Kokuso jest sporządzane z z laki zmieszanej z pasty ryzowej, trocin drewnianych lub włókien z tkaniny.

Kuro urushi nuri (czarna laka)

Metoda nakładania pędzlem górnej warstwy czarnej laki. Kuro urushi (czarna laka) sporządzona z dodatkiem opiłków żelaza nadaje się do polerowania. Inny rodzaj z dodatkiem sadzy pozostaje niepolerowany w postaci bardziej lub mniej matowej.

Mugi urushi (urushi zmieszane z pastą mączną)

Nakładanie szpatułką mugi urushi (pasty z mąki, laki i wody). Oprócz nunokise służy także do klejenia muszli, matali i innych materiałów.

Nori urushi (urushi zmieszane z klejem ryżowym)

Mieszanina kleju i laki. Klej ryżowy wytwarzany jest z gotowanej mąki ryżowej. Używany wymiennie z mugi urushi.

Nunokise (wklejanie tkanin)

Nunokise polega na wklejaniu kawałków szmatki na drewniane podłoże za pomocą mugi urushi (laka zmieszana z pastą z mąki) w celu wzmocnienia połączeń i zminimalizowania skurczu drewna. Częściej przykleja się tkaninę w miejscach wrażliwych na uszkodzenia rzadziej na całej powierzchni.

Nuritate (niepolerowane wykończenie)

Procedura wykończenia przez malowanie bez polerowania, jednolitej powierzchni bez pozostawienia śladów pędzla i drobinek kurzu.

Roiro shiage (wykończenie - roiro)

Procedura naprzemiennego polerowania węglem drzewnym i nakładania bardzo cienkich warstw ki urushi (czarną laką lub transparentną).Na końcu poleruje się bardzo drobnym materiałem polerskim zmieszanym z olejem.

Sabiji , sabitsuke (dalsze gruntowanie)

Nakładanie szpatułką warstwy sabi (drobny proszek tonoko, woda i surowa laka).

Shibo urushi (laka zmieszana z lepkimi materiałami)

Nakładanie laki zmieszanej z różnymi materiałami jak np. tōfu, białko jaja, żelatyna, mąka w proszku lub gotowana itp.

Shitaji (gruntowanie)

Nakładanie warstw gruntujących w oparciu o wklejanie tkaniny, stosowanie warstw kokuso, jinoko i tonoko oraz laki surowej przy czym wykorzystuje się mieszaniny o stopniowo coraz mniejszej gradacji. Wyróżniane są tu techniki kataji (mocna podstawa) takie jak honji (glinka z laką surową) honkataji (podkład z laki, glinki i wody), kirikoji (podkład z laki, wody, jinoko i tonoko)

Shu urushi nuri (czerwona laka)

Pokrywanie pędzlem górnych warstw laką czerwoną. Istnieje kilka odmian takiej laki (o różnych odcieniach).

Suri urushi (wykańczanie powłoki)

Malowanie pędzlem cienkiej wierzchniej warstwy laki po czym wycieranie jej za pomocą papieru. Stosowane także do umocnienia drobinek metalu w technice maki-e.

Tsuyaage (ostateczne polerowanie "do lustra")

Po wielokrotnym dozuri dalsze polerowanie polega na użyciu tsunoko (proszek z palonego rogu jelenia lub innego wyjątkowo delikatnego materiału zmieszanego z olejem) za pomocą opuszka palca lub dłoni.

Podłoże, na którym kładziona jest laka musi być idealnie przygotowane. Nierówności i ubytki utrudniają szpachlowanie. Nakładanie poszczególnych warstw wymaga sporo doświadczenia, szczególnie przy warstwach pośrednich i końcowych. Zbyt grubo położona laka utwardza się szybciej na powierzchni, przez co powstają skazy (tzw. skórka pomarańczy) a czas wysychania bardzo się wydłuża. Nierówno położona schnie nierównomiernie powodując problemy przy szlifowaniu, nie mówiąc już o stratach materiału. Zbyt cienko nałożona laka (z wyjątkiem procesu roiro migaki) niedostatecznie kryje i powoduje konieczność zwiększania ilości warstw.

Bardzo ważne są warunki otoczenia przy etapach naka i uwa nuri. Czystość i brak kurzu są kluczowe, bo nawet najdrobniejsze zanieczyszczenia przyklejone dla powierzchni laki są niemożliwe do usunięcia bez zeszlifowania całej warstwy.

Alviso B. Stevens wymienia spostrzeżenia co do pracy lakierników sto lat temu(4). W zasadzie nie różnią się one od zasad stosowanych obecnie oraz w całej historii laki co do sposobu wykonania, warunków otoczenia i wyników finalnych. Świadczy to niezwykłym zachowaniu tradycji z jednej strony oraz technologii rzemiosła, której w żaden sposób nie można zautomatyzować z drugiej.

W różnych źródłach i opowieściach podawane różne liczby jeśli chodzi o ilość warstw laki jaka jakoby miałaby być stosowana – od kilkunastu do kilkuset! Typowa powłoka lakowa jednak nie zawiera tych warstw więcej niż potrzeba: kilka gruntujących i kilka właściwych, wykańczających. Wyjątkiem są tutaj techniki laki rzeźbionej np. tsuishu gdzie technologia polega na stworzeniu bardzo grubej powłoki (nawet ok. 1 cm) z wielu nakładanych na siebie warstw a następnie wycinaniu w takim tworzywie odpowiednich wzorów.

Laka japońska z puntu widzenia technicznego i użytkowego jest dziś z powodzeniem zastępowana przez różnego rodzaju lakiery i powłoki syntetyczne oraz wyroby plastikowe dorównujące jej wytrzymałością, połyskliwością, idealną powierzchnią i elastycznością barwienia oraz możliwości aplikacji. Jednak wprawne oko dostrzeże jej wyjątkowo lśniącą powierzchnię a póki co, bardzo trudno byłoby osiągnąć efekty artystyczne w zdobieniu bez zastosowania tradycyjnej rzemieślniczej technologii. Natarczywie nasuwa się tutaj porównanie malarstwa z grafiką komputerową.

W zakładce " Galeria" można przejrzeć wybrane przykłady wyrobów z użyciem laki japońskiej.

Pod adresem: 【うるし濾しの音】漆漉し　漆　伝統工芸　白根仏壇　塗師　新潟　職人　ASMR　作業音　japanese　craftsman (youtube.com) można zobaczyć proces przygotowywania i filtrowania laki

Pod adresem: Kyo-Urushi in the Making - How it's made - Japanese Traditional Art (youtube.com) można obejrzeć proces nakładania laki

Dziękuję bardzo za przeczytanie, będę niezmiernie wdzięczny za wszelkie uwagi. Kontakt: skorzystaj z formulrza na stronie w zakładce "Kontakt" lub bezpośrednio na adres piotr@faryna.eu. Do każdej odniosę się w artykułach w dziale "Uwagi i spostrzeżenia" - artykuł z nr "0".

1. Laka japońska cz. 1 dane ogólne

Kontakt

Menu

Mój profil